تک توران : گونئی آذربایجان توپلومونون سییاسال گئری لیک ده یاشاماسی دانیلماز بیر گرچک لیک دیر. بونون تمل نده نی بو اؤلکه یه هشتاد ایلدن چوخ حؤکم سورن پان فارسیزم ایدئولوژی سینه قاییدیر. چاغداش دوشونجه نین ایلکه لرینه ضید اولان بو ایدئولوژی فاشیست کؤکنلی بیر سؤیلم دیر. فارس راسیست لری ساریندان گوجه چاتان پان فارسیزم بوگونکو گئری لیگین بؤیوک سببی کیمی اورتادادیر. سییاسال گئری لیک یا سییاسال گلیشمه دئدیگیمیزده بیرئیلرین سییاسال آلاندا قاتقی دا بولونمالاری دیر. پان فارسیزم، توپلومسال قوروملارین سییاسال آلاندا قاتقی دا بولونمالاری اوچون چئشیتلی انگل لر تؤره ده رک چاغداش دئموکراسی نین یئره للشمه سینه قارشی ان اؤنملی نده ندیر. میلیتاریزمه سؤیکه نه رک گلیشن بو ایدئولوژی هر شی دن اؤنجه ایراندا یاشایان کیملیک لری تاپدالایاراق فارس اوستونلویو آردیندا اولوب چیرکین بیر دیکتاتور ماهیت داشیماقدادیر. سییاسال گلیشمه نین آنلامی توپلومسال قوروملارین سییاسال یاشامدا آرتیق اوینام اویناماسی دیر. سییاسال گلیشمه قوراملاریندا اورتاق مسئله سییاستین اوسسال لاشماغی دیر. بوگوشسل و توپلومسال یوروملاردا اوسسال لاشما ایکی یؤندن ایره لی گئده ر؛ بیرئیسل چاپ و توپلومسال آلاندا. کلاسیک قوراملارا گؤره سییاسال گلیشمه اؤز اؤزونه گرچکلشمه یه رک توپلومدا ائتگی لی اولان چئشیتلی پارادایم لارلا ایلگی ده دیر. بو یاخلاشیملارا گؤره بیر توپلوم سییاسال گلیشمه یی منیمسه یه بیلمز مگر ائکونومیکال و اکینیمسل یؤنلرده ایره لی له یه. سیمور مارتین لیپست، جیمزکلمن، فیلیپ کاترایت، نیدلر و سیمپسون اؤنده رلیگینده یاپیلان آراشدیرمالار بو یاخلاشیمین اؤنده گئدن ایسم لری دیر. بو دوشونورلر سییاسال گلیشمه یی ائکونومیکال گلیشمه ایله ایلگی ده بیلیرلر. یعنی بیر اولوس ائکونومیکال بویوتدا گلیشمه یه نه دک سییاسال گلیشمه یی تجربه ائده بیلمز. بو یاخلاشیم 1960- ینجی ایللرین آراشدیرمالارین قاپسایاراق سییاسال گلیشمه قوراملاریندا گله نکسل باخیش اولاراق ده یرلندیریلیب گله جک ده یاپیلان آراشدیرمالارین آلت یاپیسینی اولوشدورور. بو یاخلاشیمدان سونرا اورتایا قویولان آراشدیرمالار دترمینیستی بیر باخیشدا بولوندولار. یئنی آراشدیرمالارا گؤره ائکونومیکال گلیشمه اؤز اؤزونه سییاسال گلیشمه یه ندن اولا بیلمز. اولا بیلرکی بیر دؤولت ائکونومیکال آلاندا گلیشسین آنجاق توتالیتر ماهیتی اولسون. سییاسال آلاندا گلیشن بیر اؤلکه چوخ احتماللا ائکونومیکال بویوتدا ایره لی له مک اولاناغینا مالیک دیر. بو یاخلاشیم سییاسال گلیشمه نین تمل نده نین شهرلشمه پروسئسی ایله ائیتیمین گئنللشمه سینده بیلیر. بو یاخلاشیما گؤره بیر توپلومون یاپیسی شهرلشمه یه دوغرو یؤنه لیرکن ائیتیم گئنلله شیب سییاسال گلیشمه یه دوغرو آددیم آتماق باشلانیر. دانیل لرنر، مک کرون و ریموند تانترین آراشدیرمالاری بو خصوصودا اؤنده گلن آراشدیرمالارداندیلار. بو ایکی یاخلاشیمین خیردالیق لارینا باخارساق سییاست قونوسونون نه قدر اونوتولدوغونا واراجاییق. سییاست اؤز اؤزونه بیر اؤنملی فاکتور اولاراق ده یرلندیرلمه لی دیر. یئنی باخیشلار ایسه بو مسئله نی اونایلاییر. سون زامانلارین آراشدیرمالاری سییاست و اونون ایلگی ده اولدوغو فاکتورلاری اؤنده گلن نده نلر کیمی قاوراملاشدیراراق سییاسال گلیشمه نین تمل نده نین سییاسال آلاندا ده ییشیم لرله یوروملاییر. بو یاخلاشیما گؤره سییاستین ایلگی ده اولدوغو تمل آنلاییش گوج مسئله سی دیر. گوجون توپلومدا نئجه یانسیماسی اؤنملی قونودور. گوجون یاپیسی هم سییاسال گلیشمه یه دوغرو آددیم آتماغی قولایلاشدیریر هم اؤنونو کسه بیلیر. بو آراشدیرمالارا گؤره بیر توپلومون گلیشمه سی اوچون اؤنجه گوجون یاپیسی دئموکراتیک لشمه لی دیر. دئموکرات بیر حاکیم گوج، ائکونومیکال، توپلومسال و اکینیمسل گلیشمه یه ندن اولا بیلر.
پان فارسیزم ایراندا یاشاییب فارس
اولمایان اینسانلاری اؤزوندن اؤزگه لشدیرمک ایسته یه رک بوتون وارلیق لاری فارس
سویو قوللوغوندا ایسته ییر. فارس فاشیزم یارانیشی میلیتاریزمه دایانماقدادیر. رضاخانلا
توغرالی لاشان بو ایدئولوژی اؤنجه دوشونسل چابالاردا بولونسایدی پهلوی حکومتیندن
سونرا سویوت میلیتاریزمه سؤیکندی. بو میلیتاریزم اؤنجه عشیرت لری یئرلشدیرمک آدی
ایله ایالت لری گوجسوزلشدیردی. بو سورجده تورک بویلاری یاراقسیزلاندیریلاراق اؤنجه
اللرینده کی یاراق سونرا بئیین لرینده کی دوشونجه ایله بیلینج آلتلارینداکی کیملیک
سئورلیک آرادان قالدیرماغا چالیشیلدی. پان فارسیزم میلیتاریزمه سؤیکه نه رک بو
سوره جی باشلاتدی. هاردا میلیتاریزم سؤز قونوسو اولوب سییاسال قاتیلیمجیلیق ایلک
قوربان گئدن وارلیق اولوبدور. پان فارسیزمین میلیتاریزم ایله ایش اوسته گلمه سی
دیکتاتورلوق یاراداراق بو اؤلکه نین سییاسال آلاندا ایره لی له مه سینه بؤیوک انگل
اولدو. اؤزگورلوک دویغوسو ایسه یاساق بیر دویغویا چئوریلدی. میلیتاریستی پان
فارسیزم مشروطیت دئوریمی نین بوتون سونوجلاری نی دارماداغین ائتدی. ایره لی له مک
اوچون گرچکله شن بیر دئوریمی گئری لیگه دوغرو یؤنلتدی. پان فارسیزم مشروطیت
دئوریمی سونوجلارینی یوخا چیخارتمادان اؤنجه بو اؤلکه بیر ائوریم سوره جینده ایره
لی له ییردی. قاجاریه دؤنمینده باتی ده یرلری ایله تانیش اولان ایرانلیلار مشروطیت
دئوریمی نین آلت یاپیسینی اولوشدوردولار. آذربایجان بیرینجی یئر اولاراق بو ده
یرلری منیمسه دی. سییاسال تاریخینده عباس میرزا دؤنمینده بئله بیر ده ییشیم لری
دئنه ین گونئی آذربایجان مشروطیت دئوریمی نی اوغورلوغا دوغرو سوروکله دی. آنجاق
پان فارسیزم ایسه مطلقه دؤولت مالیاخولیاسی ایله بو ائوریم سوره جینده بؤیوک بیر
چات یاراداراق بوتون اوغورلو سونوجلاری یوخا چیخارتدی. اوست سطیرلرده یازدیغیمیز
کیمی قاجاریه دؤنمینده ایران اؤلکه سی باتی ادبیاتیندا فئدرالیزم اولاراق
تانیملانان بیر قاوراما یاخین اورتام ایله یؤنه تیلیردی. مشروطیت دئوریمی بو
اورتامی پوزماق ایسته میردی. عکسینه ایالتی و ولایتی انجمن لری گوجلندیرمک ایسته
ییردی. پان فارسیزم حاکیمیته چاتمایاراق بو ائوریم سوره جی نین آردی توتولسایدی بو
گونکو دوروملا چوخ فرقلی بیر اورتامدا یاشایاجایدیق. نه یازیق کی فاشیزم هرنه یی
برباد ائتدی. بورادا تورک لرین سییاسال آلاندا بیلینج آلتلارینداکی نهادینه اولان
بیر مسئله یه توخونماق ایسته ییرم. بو قونویو رحمتلیک پروفسور زهتابی ایران
تورکلری نین اسکی تاریخی کیتابیندا یئترینجه آچیقلاییب؛ گونئی آذربایجانلی تورک لر
تاریخ بویو سانترال بیر گوج یاراتماقدان چکینیبلر. بلکه بوگون اوتوزدوغوموز
دؤولتچیلیک ائله بوندان آسیلی دیر. تاریخ بویو تورک حؤکمرانلاری چوخونجولوغا
دایانان بیر حؤکمرانلیق ایره لی سوره رک چئشیتلی اینانجلارا سایقی دا بولونوبلار.
پلورال بیر سوییه ده حؤکمرانلیغی تانیملاماق بو مسئله نی گونئی آذربایجانلی
بیرئیلرین آلت بیلینجلرینده نهادینه ائده رک سییاسال دوشونجه لرینده یئره
للشدیریر. پان فارسیزم ایش اوسته گله رک تثبیتلشمه یی قولایلیقلا اولمادی. ایکینجی
دونیالیق ساواش اوز وئره رک ایران ائتگی ده بولونوب سانترال گوجون چؤکمه سی ایله
تپگی ده بولوندو. یارانان بو اورتامدان ایراندا یاشایان بودونلار یارارلانیب باش
قالدیردیلار. یئنی دن بو اؤلکه سییاسال آلاندا ایره لی له مه یه باشلامیشدی. رضاخان
دؤنمینده وارلیق لاری تاپدالانان بو بودونلار بیرداها مشروطیت دئوریمی نین تمل
ایسته یی ساییلان؛ یؤنه تیمی پلورالیستی باخیشدا ایسته دیلر. آنجاق بیرداها
امپریالیست لرین سؤمورگه چی منافعی ایله اوزلاشان پان فارسیزم سؤیلمی بو
آیاقلانمالاری یاتیرماقدا باشارایلی اولدو. یئنه پان فارسیزم میلیتاریزمه سؤیکه نه
رک وارلیق لاری تاپدالانان اینسانلاری قورشون سیراسیندان کئچیردی. گونئی
آذربایجاندا گرچک له شن آذربایجان دئموکرات فیرقه سی دئوینیمی بو قونونون ان آچیق
اؤرنه یی دیر. 21آذر دئوینیمی آدی ایله تانینان بو آیاقلانما امپریالیستی گوج لرین
دسته یی و پان فارسیزمین اویونو ایله باسدیریلدی. گونئی آذربایجان اولوسو مینلرجه
شهید وئره رک یئنه دئموکراسی ایسته یینده اؤنجول اولاراق تانیندی. هئچ اولمازسا
سییاسال گله نه کیمیزده دؤولتچیلیک تجربه سی بوراخاراق پان فارسیزمه قارشی کئچمیشیمیزی
بوش بوراخمایاراق شانلی بیر تاریخ یاراتدی.
پان فارسیزم ائتگی سینده سییاسال گلیشمه
یی اؤنله ین اوچ اورون دؤولت گوجو، اکینیمسل چات و سییاسال اکینج دیر. زامان سوره
جینده بو اوچ اورونون یئره للشمه سی گونئی آذربایجان توپلومو ایله یاناشی بوتون
ایراندا یاشایان بودونلارین سییاسال گلیشمه یه دوغرو آددیم آتمالاری نی اؤنله ییب
دیر. پان فارسیزم مشروطیت دئوریمیندن بری ائکونومیکال گلیشمه یی بهانه ائده رک
مشروعیت قازانماغا چالیشیب دیر. اولوسال دؤولت قورماق آدینا ایراندا گوج ساواشی
یئنیجیل تاریخین اؤنملی فاکتورودور. بو اوزدن گوج قایناقلارین اله کئچیرمک ساواشی
سییاسال تاریخین آلت یاپیسینی اولوشدوراراق سیویل توپلوم یارانیشینا انگل
اولوبدور. یعنی سییاسال گئری لیلیگین اؤنملی نده نی پان فارسیزمین دؤولتی گوجو
قاپسایاراق بوتون گوج قایناقلارین اله کئچیرمه سی دیر. بو سوره جده ایسه قوربانلیق
گئدن بیرینجی شی سیویل توپلوم قاورامی دیر. پان فارسیزم دیری قالماق اوچون سیویل
توپلوم آنلاییشینا قارشی دورماق زوروندادیر. سیویل توپلوم، گوجون کوتله ساریندان یؤنلمه سی دوشونجه سینده
دیر. پان فارسیزم ایسه بو قونویو یانلیز فارس اولوسونا ایسته یه رک اؤز اؤزونه
سیویل توپلوم قاورامی نین یئره للشمه سینه قارشی دیر.
سییاسال گلیشمه توپلوم بیرئیلری نین
سییاسال آلاندا قاتیلماسی آردیندادیر. سییاسال گلیشمه یی تک بیر سؤزجوک له
تانیملاساق، قاتیلیمجیلیق سؤزجوکو ایله آنلاتمالی ییق. اولوسون سییاسال آلاندا
قاتقی دا بولونماسی سییاسال گلیشمه یی الده ائده بیلر. بو ایسه سیویل توپلومون
یئره للشمه سی ایله باغلی دیر. سیویل توپلوم گوجلو اولورسا سییاسال گلیشمه اؤز
اؤزونه گئنیشله نه رک دوغو اؤلکه لرینده دؤولت گوجو قارشیسیندا توپلوم اویونو
قورویار. بیر سؤزله دئسک سییاسال گلیشمه سیویل توپلومون وارلیغی دیر. سیویل توپلوم
گوجلو اولورسا سییاسال گلیشمه وار یوخسا بوتون گوجلر حاکیم ایدئولوزی الینده
اولاراق سییاسال گئری لیک بیرینجی سؤزو دانیشار. پان فارسیزمین سییاسال گئری
لیلیگه بیرینجی ائتگی سی دؤولتین گوجون چوخالداراق سیویل توپلوم آنلاییشینا قارشی
دورماسی اولسادا ایکینجی سی بؤیوک اکینیمسل چاتلار یاراتماسی دیر. بیر اولوس
سییاسال بویوتدا گلیشمک اوچون اکینیمسل یؤنده همگن اولمالی دیر. بوگونکو قوراملار
گئده ک اکینجین اوینامینا آرتیق ده یر وئرمک ده دیرلر. ائله کی ائکونومیکال گلیشمه
نین آلت یاپیسینی دا اکینیمسل گلیشمه اولاراق ده یرلندیریلیر. گلیشمه سؤزجوکو
اکینج سؤزجوکو ایله سیخ باغلی لیغی واردیر. بیر توپلومدا اکنیمسل چاتلارین
وارلیغین توپلومون گئری لیگینه نده ن اولورلار. ایراندا پان فارسیزم آپ آچیق سوییه
ده فارس بودونو ایله تورک، کورد، بلوچ و عرب کیمی بودونلار آراسی بؤیوک اکینیمسل
چاتلار یاراداراق فارس اوستونلویو پئشینده دیر. بو اوستونلوک دویغوسو اؤنجه اکینج
سونرا دوشونجه ده بؤیوک چاتلار یارادیر. کیملیک لری تاپدالانمیش بودونلار اؤز
گوونجلری آردیندا اولاراق فارس هئموژئنلیگینه قارشی دورورلار. ائله بو چاتلارین وار
اولماسی سونوجو سییال گلیشمه گئری لیکده یاشاییر. سییاسال اکینج توپلومون آلت
دوشونجه سی ایله ایلگی ده اولاراق هر نه دن اؤنجه حاکیم ایدئولوژی دن ائتگی له نیب
بیرئیلرین سییاسال پیسخولوژی سینی اولوشدورور. سییاسال اکینج سییاسته یؤنه لیک
دوشونسل اورتام دئمک دیر. سییاسال اکینجی اولوشدوران اؤنملی پارادایم ایسه حاکیم
سئچگین لرین دوشونجه لری دیر. حاکیم سئچگین لرین دوشونجه لری قاتیلیمجیلیغا قارشی
اولورسا سییاسال اکینج سییاسال گلیشمه یه قارشی دوراجاقدیر. حاکیم سئچگین لرین
سییاسته باخیشی سییاسال دوزه نه یؤن وئریر. پان فارسیزم رقابت و قاتیلیمجیلیغا
قارشی بیر دوشونجه دیر. پان فارسیزمین کؤکلری فاشیسم قوراملاریندا گیزلی دیر.
فاشیزم ایسه اؤزگورلوک له باریشماز ساواش دادیر. ایراندا سون هشتاد ایلده ایش
اوسته گلن بوتون سییاسال سئچگین لر بیر تهر پان فارسیزمین اؤولادلاری دیرلار. پان
فارسیزم دوشونسل چابالار سونوجوندا بو اؤلکه نین دینی فاکتورلاریندادا کؤک سالیب
دیر. پان فارسیزمین اوره تدیگی سییاسال اکینج دیکتاتورلوقدان باشقا بیر شی اولا
بیلمز. پان فارسیزم اؤزگه بودونلارین حاقلارین دانماق دئمک دیر. حاکیم سئچگین لرین
سییاسال اکینج لری کوتله نین سییاسال اکینجینی دریندن ائتگی له یه رک سییاسال
گلیشمه سینده اؤنملی اوینام اوینویور. بوگونکو ایرانین سییاسال اکینجی بویورقانلیق
قاورامیندا اؤزونو گؤسته ریر. بو سییاسال اکینج سونوجوندا سییاسال چابا آیری سینی
آرادان قالدیرماق آنلامیندادیر. بو اورتامدا سییاسال باریش ایله بیرلیک ان
آنلامسیز سؤزجوک لردیر. گونئی آذربایجان بودونونون تاریخینه یاپقی یاپان سییاسال
اکینج یئنی ده یرلره اویغون اویقارلیق یاراتماقدان عاجیزدیر. بو سییاسال اکینج
یانلیز اؤز ایچینده دیکتاتورلوق اوره ته بیلر. کؤکلری گونئی آذربایجانین عشیرت
یاشامینا قاییدان بو ایلکه اولوسلاشما دوشونجه سینی اؤنله مک ده دیر. اولوسلاشماق
اؤنجه اولوسون ایچ گودوسونده اوز وئرمه لیدیر. اولوسون بیرئیلری تام اولوسال
وارلیغی دوشونه رک چئشیتلی یوللارلا دیره نج گؤسترمه لیدیرلر. گونئی آذربایجان
اولوسال دئوینیمی نین اؤنملی آماجی ایندیکی سییاسال اکینیجی ده ییشدیرمک اولمالی
دیر. ایندیکی سییاسال اکینج یانلیز بو اولوسون گئریده قالماغینا سونوجلانا بیلر.
یوخاریدا سؤیله دیگیمیز کیمی پان فارسیزم
ائوریمی فارس کؤکنلی دؤولتین گوجلو اولماغیندان قایناقلانیر. ایراندا سییاسال
گلیشمه لرین گلیشیم سوره جینه باخدیغیمیزدا مشروطیت دئوریمیندن بری مطلقه دؤولتین
گوج قایناقلارینی اله کئچیرمه سینه تانیق اولاجاییق. فارس فاشیزمی ایش اوسته گلمه
دن اؤنجه ایران اؤلکه سی ایالتی قوروملار ساریندان یؤنه لیردی. بو ایسه بیر تهر فئدرالیزمین
گؤسترگه سی ایدی. گوج قایناقلارینی ائکونومیکال گوج، ایلیشگی آراجلاری، سییاسال
قوروملار و توپلومسال هؤرگوتلر تانیملاساق پان فارسیزم بوتون بو فاکتورلاری اؤز
ایلنه کئچیره رک سییاسال اورتامی فاشیزمه ساری اوغراتدی. چاغداش تاریخه دک سییاسال
گوج تورک لرین الینده اولاراق اؤلکه ده گوج پایلاشیمی وار ایدی. دوغو ایستیبدادی آلتدا یاشاسایدیقدا مطلقه دؤولت هئچ بیر بودونو
آیریسینا اوستون توتموردو. بیر سؤزله دئسک هله گوج قایناقلاری بیر ایدئولوژی چنبره
سینده دییل دی.
گونئی آذربایجان اولوسال دئوینیمی پان
فارسیزم سؤمورگه چیلیگی اؤنونده باش قالدیران بیر گرچک لیک دیر. بو دئوینیم بیر
اولوسون اولوشوم سوره جی اورتایا چیخان بیر وارلیق اولاراق گونئی آذربایجانلی
بیرئیی یئنی ده یرلره اویغون بیر بیرئی اولاراق یئتیشدیرمک ایسته ییر. کئچمیش یوز
ایل تاریخیمیزه باخدیغیمیزدا بو توپراغین پان فارسیست لر ساریندان تالاناراق ایستر
ائکونومیکال، ایستر اکینیمسل، ایسترسه ده توپلومسال آلانلاردا سؤمورو آلتیندا
یاشاماسی دانیلماز بیر گرچک لیک دیر. گونئی آذربایجان اولوسال دئوینیم هر نه دن
اؤنجه پان فارسیزمین دوشونسل دیره کلرینی تیترتمه لیدیر. بو دیره کلر تک وارلیق،
تک دیل، تک تاریخ، تک دؤوولت و دیگر تک لر اوزه رینه بینؤوره له نیبلر. اولوسال
دئوینیم دوشونسل آلاندا تک لیک مشروعیتین سارسیتاراق آیدین دوشونورلری پلورالیسمه
سایغی ایله یاناشماق مجبوریتینده بوراخمالیدیر.
مدرنیزمین گلیشیم سوره جینه باخدیغیمیزدا
اوچ پارادایمین پارالئل شکیلده ایره لی له مه سینه تانیق اولوروق. دوشونسل آلاندا
آیدینلانما ائوره سی، ائکونومیکال بویوتدا تئخنیکال دؤولت و سییاسال بویوتدا
اولوس-دؤولت هئموژئنلیگی. آیدینلانما ائوره سی مدرنیزم تاریخینده اؤنملی بیر ائوره
اولاراق ده یرلندیریلیر. سوموت بیچیمده ده ییشیم اوز وئرمه دن اؤنجه دوشونسل
آلاندا بیر سیرا نسنه لر ده ییشمه لی دیر. دوشونجه آلانی ده ییشمه یینجه ایره لی
له مه یی منیمسه مک اولماز. اینسانلارین دوشونجه لری گلیشه رک اکینج لری گلیشیب
یئنی گله نک لر یاراتلاراق اویقارلیق یاراتیلیلیر. اویقارلیق ایله اکینجین آیریجی
ائله بورادا گیزلی دیر.اویقارلیق تئخنیکال گلیشمه لر سونوجو اورتایا چیخان وارلیق
اولاراق اکینج گله نک لر ایله ایلگی ده دیر. اویقارلیق یئنیجیللیگین اورونودور.
دوشونسل چابالار اویقارلیغی یارادار.
گونئی آذربایجان اولوسال دئوینیمی
یئنیجیللیک ده یرلرینه سایقی ایله یاناشاراق بو اولوسون گله نه کینده کؤک سالان
یانلیش داورانیش لاری ده ییشدیرمه لیدیر. بونوندا ان قیسا یولو اوسسال ده یرلری
یئره للشدیرمک دیر. گونئی آذربایجان اولوسو اؤزگون بیر آیدینلانما ائوره سی کئچیره
رک سییاسال اکینج اورونلرین اولوشدوران خیردالیق لاری ده ییشدیرمه لیدیر. بو ده
ییشیم اوسسال ده یرلره اویغون اولمالی دیر. آیدینلانما دوشونجه آلانیندا گلیشمک
دئمکدیر. بو گلیشمه یی آیدین دوشونور بیر قات گرچک لشدیره بیلر.
یارارلاندیغیم کیتابلار:
-
دفاع از عقلانیت، تقدم عقل بیر
دین، سیاست و فرهنگ؛ سید مرتضی مردیها، انتشارات نقش ونگار، 1380
-
تاریخ ایران مدرن، یرواند
آبراهامیان، ترجمه ی ابراهیم فتاحی، نشر نی، 1389
-
موانع توسعه ی سیاسی در ایران،
دکتر حسین بشیریه، نشر گام نو، چاپ هشتم1389
