تک توران : در هر دوره ای تغییراتی که در زمین و محیط پیرامون رخ می داده سبب تاثیر پذیری انسان ها و جوامع می شده است. بشر اولیه که مفهوم زندگی را با این تغییرات و دگرگونی ها همعرض می دانست در جستجوی راههائی برای آشتی با این نیروی طبیعی بوده و برای کم کردن عوارض بد ناشی از این تغییرات راه حل های متفاوتی را در پیش می گرفته است. تقلید، تحرک، تقدس دسته جمعی، شکران نعمت، دعا و ... از جمله تاکتیک های انسانها و جوامع اولیه با این گونه دگرگونی های طبیعی بوده است.
تفکر و تامل کردن
فرد را برای زندگی در اجتماع آموزش می دهد. زمانیکه فردها در کنار هم قرار گرفته و
تشکیل اجتماعی را معنا می سازند پل های ارتباطی بین این فردها جزء عوامل مهم
همبستگی و اتحاد می باشد. روند حفظ و گسترش آداب و رسوم اجتماعات، تازگی باورها
سبب حفظ پایه های آداب و مراسم اجتماع شده و همبستگی اجتماعی را تقویت می بخشد. هر
فردی که در این آداب و رسوم جمعی اجتماع خود اشتراک داشته باشد خواسته یا ناخواسته
احساس خوشبختی از اینکه جزئی از اجتماع می باشد را به یدک می کشد. خصوصیات و ویژگی
های تمامی مراسم و آداب با تفاوتی ها که دارند تنها هدف مشترکشان اجتماع بین افراد
و تقویت پل های ارتباطی بین اجتماع می باشد که این نیز به نوبه خود تفکر اجتماعی و
شعور جمعی اجتماعی را بسط می دهد. هر مراسم سمبلی را در خود نهفته دارد که شادی،
غم، برکت و ... اجتماع را در خود متبلور ساخته و نشان های سیستم های باور و
اعتقادی گذشته با خود به ارمغان داشته است.
ریشه مراسمات
اجتماعی تا به دوران شکار برمی گردد. انسان شکارچی برای ازدیاد و برکت شکار خود از
نیروهای غیرطبیعی مدد ویاری می جسته است. زمانیکه فرهنگ شکار و شکارچی به فرهنگ
کشاورزی مبدل می شود اینبار نیز این مراسم برای افزایش برکت و روزی بزرگ داشته می
شده است. در این دوره انسان تغییرات فصول را بر کاهش و یا افزایش محصول دانسته و
برای مثال برای بارش و طلب باران، افزایش بهره دهی خاک و ... مراسمات خاصی را اجرا
می کرده است.
در فرهنگ ها و
مدنیت های مختلف تغییرات فصول همراه با مراسماتی بوده است. تکرار زنده شدن دوباره
طبیعت و تغییرات فصول در انسان اولیه همراه با شادی و شعف بوده است و در فرهنگ
ترکان قبل از ورود اسلام نیز این جان گیری طبیعت با مراسمات متعددی بزرگ داشته می
شده است. ترکان پس از قبول اسلام موفق به قبولاندن بسیاری از عادات و رسوم خود به
این دین شداند. پس از قبول اسلام بسیاری از خصوصیات و ویژگی های آئین ها و رسوم
ترکان نیز در جهت آداپته شدن با این باور جدید دچار دگرگونی های مختلفی شده است و
این خاص به اجتماع ترک نبوده و در دیگر اجتماعات نیز عیناً تکرار شده است. انسانی
که برای گذارن زندگی به فرهنگ کشاورزی روی آورده و تغییرات فصولی یکی از عوامل مهم
افزایش بهره وری وی از خاک بوده بناچار و بنا به شراطی طبیعی که انسان را به طبیعت
پیوند می داده است شروع به ایجاد تقویم های فصلی نموده است. اولین تقویم انسانی بر
پایه جان گیری دوباره طبیعت بوده است.
آداب و رسوم در
بین اجتماعات خاصیت پیوستگی کسب کرده و به عنوان یکی از عناصر فرهگی و هویتی آن
اجتماع مبدل گشته اند. بزرگداشت گشایش بهار چه در اجتماعات قدیمی گذشته و چه حال
در اجتماع ترک، ادبیات، زبان، آداب و رسوم ملل ترک نیز به صورت پیوسته بوده و با
دگرگونیهائی همراه بوده است.
شروع زنده شدن
طبیعت که مصادف با برابری روز و شب می باشد از گذشته های دور طی مراسماتی که در هر
یک از ملل ترک به صورت مجزا بزرگ داشته می شده است ارج نهاده میشد. هر یک از ملل
مختلف ترک در منطقه جغرافیائی که می زیسته اند بنا به بسیاری از مسائل نام مختلفی
را به این تحول می داده اند که از این نام های متفاوت می توان به اسامی نظیر یئنی
گون، سلطان نوروز، باهار بایرامی، جیلقایاق، ایل باشی، نوروز، ارگنه قون، بوزقورد،
چاغان، دیریلیش، ارکین گون، قورتولوش گونو، گون دونومو، ایلک یاز بایرامی، مرکس، مصیر بایرامی، میرام،
نئوروز، نوی-نوز، سلطان مئوریز، ته زه ایل، اولوس گونو، یوروک بایرامی و ... اشاره
داشت.
یئنی گون که در
بسیاری از فرهنگ های مختلف ملل دنیا به عنوان دگرگونی در طبیعت بزرگ داشته می شود
با توجه به وضعیت اقتصادی، باوری، زیرساخت ایدئولوژیک و فرهنگی اجتماع و .. ارج
نهاده می شود. در آسیا و آسیای میانه مراسم بزرگداشت یئنی گون دارای شباهت های
بسیاری بوده است. یئنی گون بهمراه ملل ترک منطقه و دنیا در بین ملل ایران،
آناطولی، بالکان نیز پاس داشته شده و برگزاری این مراسم به سبب بسیاری از بده
بستانهای تاریخی در ملل این منطقه دارای شباهت هائی در عین تفاوتها می باشد به
طوریکه یئنی گون جغرافیائی شامل شمال غربی آسیا تا مرکز اروپا و بین باورهای
شامانیست، بودایست، یهودی، مسلمان، مسیحی و ... دربر می گیرد. بنا بر منابع قدیمی
چینی یئنی گون به شکل امروزی میراث دار فرهنگ ترکان هون در ترکستان شرقی چین می
باشد که ابتدا به صورت منطقه ای و سپس به صورت گلوبال ظهور کرده است. بر اساس
منابع چینی قدیمی ترکان هون برای روز 21 مارس خوراکی ها مختلفی را آماده کرده و به
صورت دسته جمعی به شادمانی می پرادخته اند.
نوروز کلمه ای
فارسی می باشد که از دو جزء نو+روز تشکیل شده است. بسیاری بر این باورند خود نوروز
ترجمه شده مفهوم یئنی گون ترکی می باشد چون بر خلاف قواعد زبان فارسی صفت قبل از
اسم آمده و احتمال ترجمه شدن این کلمه را می افزاید. بنا بر تحقیقات انجام شده علت
گسترش این کلمه فارسی در حالی که کلمات متعددی در زبان ترکی و ملل ترک دنیا برای
نامیدن این مراسم موجود بوده است را وام گیری زبانی واژها، در هم تنیده شدن بسیاری
از فرهنگ ها در این منطقه بیان می شود.
یئنی گون قبل از
اسلامیت:
مفهوم یئنی گون
را قبل از اسلامیت می توانیم بدین صورت بیان کنیم که یئنی گون در اجتماعاتی که با
حیوان داری و کشاورزی امرار معاش می کرده اند نوعی باور نسبت به افزایش برکت و
روزی بوده است. بیشتر قبل از اسلامیت جوامع برای دفع بلاها و آشتی با دگرگونی های
طبیعت یئنی گون را بزرگ می داشته اند. برای مثال در قبل از اسلامیت عده ای بر این
باور بودند که پریدن از روی آتش گناهها را از بین می برده است چون آتش یکی از
عوامل ایجاد حیات بوده و مقدس می باشد. در عین حال شروع بهار نیز نشان از تغییر
دگرگونی طبیعت و یا به نوعی زنده شدن دوباره طبیعت می بوده است.
در قبل از
اسلامیت بعضی از باورهای مرتبط با یئنی گون را به ترتیب زیر شمرد:
1- روز 21 مارس مصادف با روز
خروج از ارگنه قون بوده و ترکان این روز را با عنوانی نظیر روز قورتولوش ارج می
نهادند.
2- در تقویم 12 حیوانی ترکی در
روز 21 مارس روز و شب برابر بوده و ترکان این روز را بزرگ می داشته اند.
3- روز اتمام فصل زمستان و شروع
فصل کوچ و احیای طبیعت برای ترکان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است.
یئنی گون پس از
اسلامیت:
ترکان که از
آسیای میانه به سمت جغرافیای فوق که محل زندگی ترکان می باشد در حال کوچ بوده اند
و در این کوچ اجتماعی نیز از کنار فرهنگ های متفاوتی گذشته و داد و ستدهای مختلف
فرهنگی را شاهد بوده اند. این روند همراه با ظهور اسلامیت بوده است که مراسم یئنی
گون همراه با باور اسلامیت در هم تنیده شده و به شکل تقریباً امروزی به ارث رسیده
شده است .یئنی گون پس از اسلامیت همراه با معانی گذشته خود مفاهیم جدید را نیز در
برگرفته است.
پس از قبول
اسلامیت نیز فلسفه یئنی گون همراه با افسانه های زیر بیان شده است:
1- خداوند زمین را در روز 21
مارس ایجاد کرده است و ستارگان و خورشید در این روز زاده شده اند.
2- حضرت آدم در روز 21 مارس
بوجود آمده است.
3- پس از خوردن میوه ممنوعه توسط
حضرت آدم و حوا خداوند این دو را در روز 21 مارس مورد عفو خود قرار داده است.
4- حضرت نوح پس از طوفان نوح در
این روز قدم به زمین گذاشته است.
5- در روز 21 مارس حضرت یونس از
شکم ماهی غول آسائی که وی را بلعیده بود به بیرون آمده است.
6- حضرت یوسف که از طرف برادرانش
در چاهی انداخته شده بود در این روز موفق به نجات از چاه شد.
7- در چنین روزی حضرت موسی دریا
را با استفاده از عصای خویش شکافته است.
8- در چنین روزی حصرت محمد به
پیغمبری برگزیده شده است.
9- روز زاده شدن حضرت علی و روز
ازدواج با حضرت فاطمه می باشد.
موارد بر شمرده
شده بالا تمامی افسانه ها و باورهای مرتبط با یئنی گون پس از ورود اسلامیت نمی
باشد برای مثال در قزاقستان طی افسانه ای یئن گون را روز تولد دده قورقود می نامند.
یئنی گون یا
نوروز در ادبیات ترک:
فرهنگ یئنی گون
در ادبیات تورک نیز دارای تعاریف و مشخصات خاص خود می باشد و در بسیاری از منابع
نوشتاری که تا به امروز حفظ شده اند ردپای یئنی گون را می توان در
اشعار، قصیده ها،
متون درباری، ادبیات فولکوریک، سفرنامه ها و ... مشاهده نمود.
دو تن از شاعران
بزرگ ترک نظامی گنجوی (1214-1150) در "اسکندرنامه" و علی شیر نوائی
(1501-1441) در اثر "سد اسکندر" یئنی گون یا نوروز را جشن بزرگ و ملی
وصف می کنند.
در زمان امپرطوری
عثمانی برای ارج نهادن به بزرگان دربار شعرا به هنگام یئنی گون اشعاری با نام
"پیشکش نوروزیه" می سرودند که بیشتر در وصف یئنی گون و پادشاه مربوطه می
بوده است.
در آزربایجان
جنوبی و در شهرهائی نظیر خوی، مرند در هنگام یئنی گون نغمه هائی به مانند زیر از
طرف خلق ترک سروده می شود:
گلیر نوروز
بایرامی – عید نوروز می آید
آچیلار گول له ر
هامی – تمامی گلها شکفته می شوند
ساخلا گلین آنامی
– ای عروس مادرم را به تو می سپارم
آنامی، هم آتامی
– هم مادرم و هم پدرم
نوروز گلیر، یاز
گلیر – بهار به همراه نوروز می آید
نغمه گلیر، ساز
گلیر – ساز و نغمه می آید
باغچالاردا گول
اولسون! – در باغچه ها گل بشکفد
گول اوسته بولبول
اولسون! – در روی گل نیز بلبل می نشیند
نوروز، نوروز خوش
گلدین – ای نوروز خوش آمدی
خوش گلدین، بوش
گلدین – خوش آمدی، تهی آمدی
بوش گلدین، دولو
گلدین – تهی آمدی ، لبریز آمدی
بول گلیدن، سولو
گلدین – لبریز آمدی، پربرکت آمدی
از شاعران ترک
آزربایجان جنوبی نیز استاد محمد حسین شهریاد در اثر بی بدیل خود به نام "حیدر
بابایا سلام" به بهترین وجه ممکن زوایای آداب و رسوم مراسم یئنی گون را با
صاف ترین کلمات و عبارات به تصویر کشیده است.
بایرام یئلی
چارداخلاری ییخاندا
نوروز گولو ، قار
چیچه یی چیخاندا
آغ بولودلار
کوینک له رین سیخاندا
بیزده ن ده بیر
یاد ایله یه ن ساغ اولسون
دردله ریمیز قوی
دیکیلسین داغ اولسون
یومورتانی گویچه
ک گوللو بویاردیق
چاقیشدیریب
سینانلارین سویاردیق
اویناماقدان
بیرجه مه یه ر دویاردیق
ایرضا منه نوروز گولو
ده ره ردی
نوروز ائلی
خرمنده ول سوره ردی
گاهدان یئنیب
کوله ش له رین کوره ردی
داغدان دا بیر
چوبان ایتی هوره ردی
اوندا گوردوم
اولاق اولق ساخلادی
داغا باخیب
قولاخلارین شاخلادی
محمود کاشغری در
اثر گرانبهای "دیوان الغات ترک" خود نیز به موضوع یئنی گون و دگرگونی
طبیعت نیز پرادخته و با این ابیات به موضوع می پردازد:
تورلوگ چیچک
یاریلدی – در بهار انواع گل ها شکوفه می دهند
بارچین یادخیم
کئریلدی – به مانند اینکه از کرمی ابریشم نهان گشته
اوچماق یئری
کوُرولدو – محل جنت و بهشت نمایان شد
توملوق یانا کلگه
سوز – و سرما هیچ وقت نخواهد آمد
شاه اسماعیل صفوی
در ابیاتی یئنی گون را چنین توصیف می کند:
گلدی نو روزو
باهارو احدو دئوری دوست کام
یار اه لی تک یئر
اوزو نقش و نیگار اولدو گینه
اسراء دان به ری
گلن نوروز یدین شاها یئتن
هی قاضیله ر
سادجه قیلون قاضی له ر دئین شاه منم
فضولی دیگر شاعر
ترک یئنی گون را بدین گونه به تصویر می کشد:
هر گون آچار
گونلومو ذووقی ویصالین یئنله ده ن
گه رچه گول له ر
آچماغا هر ایلده بیر نوروز اولور
علی شیر نوائی که
یکی از شاعران ادبیات چغتائی می باشد نیز ابیاتی در وصف یئنی گون به ترتیب زیر
دارد:
واصلی آرا قوردوم
رنگ امیش بویونا ساچس
تورکون تنگ اکزان
ظاهیر اولور بولادی نوروز
هر گونون قدر
چلوبان
هر گونون نوروز
اولسون
نور علی کابلی از
شعرای ترک ازبک نیز در وصف یئنی گون چنین ابیاتی را سروده است:
توران اوزون
بولسا اوزبکستان کوز
یونینگ ترافیگا
یوقتور بوشقا سوز
تورکی
میلادلارینگ ایچینده فیروز
هورلوک تیمثولینگ
اوزاسان ناوروز
هر اینسان
تاقدیرقا شکران آیلاب
سنینگ گلیشینی
قوتلار آتایلاب
باغریغا اولادی
سنی آوایلاب
اوشاغینگ سن سئوه
ن قیزیسان ناوروز
به نظر بسیاری از
محققین دنیای ترک یئنی گون سبب ایحاد فصل خاصی در زبان و ادبیات ترکی شده است که
در ترکیه به بهاریه، در آزربایجان به نوروزیه یا اشعار نوروز، در قزاقستان به
نوروز جیرالان، در قرقیزستان به نوروز جیرلاری، در ازبکستان به نوروز قوشوق لاری،
در ترکمنستان به نوروزنامه، در ترکستان شرقی به نوروزیه و یا نوروش قوشوق لاری و
... معروف می باشد.
از شاعران دنیای
ترک که در مدح یئنی گون اشعار و قصیده هائی به یادگار گذاشته اند می توان به
فضولی، باکی، نفی، ندیمی، یحی ناظم، هالتی، نائلی قدیم، نظامی گنجوی، شیخ سلیمان
یحی افندی، شهریار، احمد پاشا، ابدال پیر سلطان، علی شیر نوائی، دده قورقورد،
دیداری، درویش فخری، عزیز ماهسنی، ملا پناه واقف، جعفر خاندان، شکری متین بابا،
آشیق علی عسگر، محمد آزادی، محمد غایبی، شیدائی، مختوم قلی و ... اشاره داشت.
آداب و رسوم یئنی
گون در ملل ترک:
در آزربایجان
(شمالی و جنوبی) در بین خلق ترک بسیار با اهمیت بوده و از روزها مانده به این عید
ملی خلق آماده برگزاری هر چه باشکوه تر مراسم می شود. از جمله بازیهای خاص مربوط
به یئنی گون می توان به "آت چاپما"، "قیلینج اویناتما"،
"زورخانا"، "سیم پهلوانی"، "ماسگارا" و ... اشاره
کرد.
در ازبکستان
بزرگداشت یئنی گون بیش از 7 روز طول می کشد. در این روز بسیاری از خانواده ها و
مردم عادی طی مراسمی دور هم جمع شده و بزرگان و ریش سفیدان داستانهای ملی را برای
نوجوانان بازگو می کنند. در ازبکستان همراه با پخش شیرینی و اجرای مراسمات شادی
انواع شعرها در مدح یئنی گون نیز سروده میشود.
در ترکستان شرقی
مراسمات بیشتر بوی ملی سنتی به خود می گیرد. در این روز غذاها و نوشیدنهای ملی و
سنتی اماده شده و در جشنی که از تجمع خانواده ها و یا به صورت عمومی برگزار می شود
خوردنی ها و آشامیدنهای مذکور بین انسانها پخش می شود.
یئنی گون در
قزاقستان شروع 6 ماه هوای بهار و اتمام سردی تلقی می شود، علت این موضوع در
میتولوژی ترکان قزاقستان می باشد که سال را به دو شش ماه سرد و گرم تقسیم می کنند.
شش ماهی که با یئنی گون شروع می شود آغاز گرمی هوا، روشنی و .. می باشد. در
میتولوژی ترکان قزاقستان خورشید و ماه به زن و مرد معنا می گردد که شروع بهار و
یئنی گون آغاز روشنی و سرآغاز محبت و دوستی معنا می شود. ترکات قزاقستان بنا به
عادتی در این روز حیوانی را قربانی می کنند.
ترکان قرقیزستان
نیز یئنی گون را با مراسمات سنتی و ملی خود بزرگ می دارند. در این روز مراسمات
باشکوه دولتی و مراسمات کوچک خانوادگی شکل گرفته و مردم به شادی و شور می پردازند.
در قزاقستان نیز خوراکی های مرتبط با یئنی گون طبخ می شود.
ترکان ترکمنستان
نیز یئنی گون را اتمام 90 روزه زمستان و شروع فصل گرمی و محبت معنا می کنند. در
این روز نیز خانواده ها دور هم جمع شده و به دیدار و بازدید بزرگان و ریش سفیدان
فامیل می پردازند.
ترکان داغستان در
یئنی گون خانه های خود را با توجه به دگرگونی طبیعت خانه تکانی کرده و این امر را
نشانه برکت می دانند. ترکان داغستان در یئنی گون اشعار ملی و مرتبط با افسانه های
یئنی گون را می سرایند.
در ترکیه نیز
یئنی گون به عنوان عید ملی بوده و دول ترکیه سالها با مراسمات ملی به پیشواز مراسم
یئنی گون می رفته اند که طی چند سال گذشته به علت استفاده ابزاری گروههای رادیکال
کرد از این مراسم و آشوب و آتش کشیدن شهر این مراسم به علت مسائل امنیتی رنگ و بوی
سیاسی به خود گرفته است.
ترکان نوغای
چندین روز قبل از ورود یئنی گون آماده برگزاری و بزرگداشت این جشن می شوند. قبل از
یئنی گون ترکان نوغال چندین حیوان را قربانی کرده و گوشتهایش را به فامیل و اطراف
پخش می کنند.
ترکان قاراچاق- مالکار
نیز یئنی گون را مهمترین عید ملی خود پنداشته و برای آنها جشن الهی می باشد. ترکان
قاراچای-مالکار نیز حیوانی را برای بزرگداشت این مراسم قربانی می کنند. در این روز
مراسمات مختلفی به مانند اسب سواری و ... برگزار می کنند.
ترکان قاقاووز که
از نظر باوری مسیحی می باشند یئنی گون را به عنوان آغاز بهار بسیار گرامی می
دارند. ترکان قاقاووز برای یئنی گون چندین بره را قربانی می کنند.
منابع و ماخذ:
نوروز در فرهنگ
ترک نوشته آیشه باش چتین چه لیک
یئن گون در فرهنگ
ترکان نوشته دکتر. بایرام دوربیلمه ز
نوروز در فرهنگ
عمومی خلق ترک نوشته پرفسور دکتر اه رمان آرتون
تورک خالف
ادبیاتی نوشته علی رضا صرافی
نوروز در ترکان
اویغور نوشته ولی ساواش یلوک
نوروز در ادبیات
دنیای تورک نوشته دکتر محمد تیمزکان
