تک توران : ایرانداکی آذربایجانلی تورک حرکتی نین باشلانقیجی قونوسوندا یازارلارین فرقلی توتوملار ایچینده اولدوغو گؤرولمکده دیر. آذربایجانلیلارین قافقازلاردا بیر میللت ایراندا ایسه بیر ائتنیک قروپ اولدوغونو ادعا ائدن اتابکی یه گؤره "اذربایجان اوتونومی حرکتی" آدی نین وئریله بیله جه یی ایلک گلیشمه لر مشروطیت دئوریمی ایله باشلامیشدیر.احمدی ایسه آذربایجان میللی حرکتی نین اورتایا چیخی شینی باکونون اولوسلارآراسی بیر پئترول صنایع شهری اولماسیندان سونرا "ایران آذربایجانیندان" "باکو"یا گئدنلرین ایچینده گیردیکلری سییاسی فعالیت لرله ایضاح ائتمکده دیر. احمدی او دؤنمده (20. یوز ایلین باشی) ایراندان گلنلرین باکوداکی ایشچی نوفوسونون یاریسینا اولاشدیغینی بونلارداندا همت و مساوات کیمی تشکیلاتلار ائشیگینده اجتماعییون-عامییون و عدالت کیمی قورولوشلارا اویه اولدوقلارینی، سییاسال فعالیت یاپدیقلارینی، سول فیکیرلرله تانیشدیقلارینی، آخوندزاده، رسولزاده و پیشه وری کیمی ایسیملرین بو سییاسال اورتامدا اورتایا چیخدیقلارینی ادعا ائتمکده دیر. اویسا باکودا کؤچمن ایشچی و تجار اولاراق بولونان ایرانلیلار ژانت آفاری و کئوین ب.آندرسونون چالیشماسیندا اولدوغو کیمی ان چوخ یازار طرفیندن لیبئرال یادا سوسیالیست دئموکراتلار اولاراق ده یرلندیریلیرلر. دولاییسی ایله بونلار ایران مدرنلشمه سینه دائر روللاری ایله فعالیت ده بولونان کوتله دیرلر.(1)
شافرین ده باشلانقیجی روسییا و قافقازییایا فعالیتده ایضاح ائتدیگی گؤرولور آنجاق بو 20 یوز ایل باشیندا دییل 19 یوز ایلین ایکینجی یاریسیندا یاشانان گلیشمه لرله اولموشدور. شافره گؤره بو دؤنمده روسییا مسلمانلاری و بو جمله دن آذربایجانلیلار، اروپالی کولونل یؤنه تیمی نین آلتیدنا یاشاماق زوروندا قالان ایلک مسلمانلار اولاراق ایلک فیکیر حرکتلرینی گلیشدیرمیشلردیر. آنجاق ایسلامی قوروملارین روسییا طرفیندن غصبی ندن نی ایله بو فیکیرلر داها چوخ سئکولار و ایسلام دونیاسیندا مدرن ائیتیم طرفداری اولموشلاردیر. شافر بو ائتگی لرله آذربایجانلی میللیتچیلیگین گلیشیمینده اوچ فیکرین شکیللندیریجی اولدوغونا اشارت ائدر. اونا گؤره بونلار ایسلام، لیبئرال حورییتچیلیق و تورکلوکدور.(2)
1875 ایلینده آذربایجانلی کیملیگینه صاحیب چیخان بیر یایین اولاراق "اکینجی" یایین حیاتینا باشلامیشدیر. ائدیتورلویونو حسن بی (ملیک زاده) زردابی نین یاپدیغی بو قزئته ده آذربایجان دانیشما دیلی ایله یایینلانمیشدیر. "اکینجی"نین یایینینا ایسلامچی چئوره لر، فارسجا ائشیگینده بیر دیلله، روسلاردا روسجا ائشیگینده بیر دیلده یایینلاندیغی اوچون اعتراض ائتمیشلردیر. قافقازلارداکی مسلمان تورک توپلوملارینی باغیمسیزلیلیق مجادله سینه ایلک تورکجه قزئته اولان اکینجی(3) بونا رغما یایین حیاتینی سوردورموشدور. آنجاق 1877 ایلینده روس یئتکیلیلر طرفیندن روس-عثمانلی ساواشی سورورکن تورکجه بیر قزئته چیخاریلماز بهانه سی ایله قاپاتیلمیشدیر. آذربایجان تورکجه سینده یایین یاپان بیر دیگر قزئته اولان "کشکول" دا 1891ده روس حکومتی طرفیندن قاپاتیلمیشدیر. کشکول قزئته سی ده آذربایجاندا تورک دیل و کیملیگینی ساوونان بیر یایین پولیتیکاسی ایزله میشدیر. آذربایجان تورکلری نین یایین حیاتی کشکولون قاپاتیلماسیندان سونرا اوزون سوره دورموش آنجاق 1904ده روسجا یاییملانان کاسپی ایله یئنی دن باشلامیشدیر.
زینال العابدین تقی یئفین فینانسه ائتدیگی علی مردان توپچی باشی نین ائدیتورلویونده چیخان قزئته، قافقاز مسلمان لاری اوچون اؤز یؤنه تیم طلب ائدن و پانتورکیزمی ده ایچه رن گؤروشلره یئر وئرمکده ایدی.(4)
سونوندا آذربایجانلی تورک میللیتچیلیگینین روس هئژئمونلویونده قالان آذربایجان دا 19 یوز ایل سونوندا باشلاییب 20 یوز ایل باشیندا اولوقنلاشدیغینی، ایرانداکی آذربایجانلی تورک میللیتچیلیگینین ایسه 20 یوز ایل باشیندا باشلاییب گلیشدیگینی بلیرته بیلیریک. بورادا دیققت ائدیلمه سی گرکن خصوص ایران میللیتچیلیگی اوچون بیر میللت قبول ائدیلن مشروطیت یادا آنایاسا دئوریمی نین آذربایجان آغیرلیقلی بیر حرکت اولاراق گلیشمیش اولماسی دیر. مشروطیت حرکتی نین تمل لرینده قاتقی سی اولان آخوندزاده نین 19یوز ایلده کی فعالیتی بیر طرفدن ایران میللیتچیلیگینین گلیشیمینه یارارکن اؤته یاندان آذربایجان تورکجه سینده کی ایلک مدرن ادبیات اؤرنکلرینی یازماقلا آرازین هم گونئییینده همده قوزئییینده یئنی بیر آذربایجانلیلیق دوشونجه سی نین گلیشیمینه سبب اولاجاقدیر.(5) بونولا بیرلیکده آخوندزاه یی آذربایجانلی تورک میللیتچیسی اولاراق ده یرلندیرمک ممکن دییلدیر.
مشروطیت تاریخی آذربایجان اوچون ان چوخ تبریز انجمنی نین قورولماسی و ستارخان، باقرخان حرکتی باخیمیندان اؤنملی دیر. اتابکی، 1906دا قورولان تبریز انجمنی نین زامان ایچینده اوتونیم بیر مجلیس حالینا گلدیگینه اشارت ائتمکده دیر. مشروطیتچی تبریزلی لرین مجلس میللی اولاراق آدلاندیردیغی انجمن تهرانداکی گلیشمه لردن سونرا تماما مشروطیتچیلرین الینه کئچه جک و پارامیلیتئر اؤرگوتلنمه یه صاحیب ستارخان اؤنجوللویونده آذربایجان یئنی بیر دؤنه مه گیره جکدیر. ستارخان و باقیرخان مجاهدین آدینداکی سیلاحلی طرفدارلاری ایله سارایا و دستکچیلرینه قارشی تبریزی اوزون سوره مختار قیلاجاقلاردیر.
بو دؤنم ایرانداکی مشروطیت دئوریمی یانیندا ایثکی اولایین داها گلیشدیگی دؤنمدیر. بونلاردان بیری روسییانین ژاپونییا مغلوبیتی سبب ایله گرچکلشن و رومانف خاندانینی ساللایان روسییاداکی 1905 دئوریمی دیگر ایسه عثمانلی تورکییه سینده گرچکلشن 1908 ایکینجی مشروطیتدیر. ایکینجی مشروطیت سوره جینده اتحادچیلار ایچینده یادا بونلارین یانیندا اولان تورکچولرین سییاسال ائتگی لری و فعالیت لری آرتمیشدیر. یوسوف آقچورا و ضیا گؤک آلپ یانیندا آذربایجان کؤکنلی اولان حسین زاده علی بی و احمد آغااوغلونون سییاسی یایینلارلا تورکچولویون گلیشیمینه قاتقیدا بولونموشلاردیر.(6) شافر دئوریملر دؤنمی اولاراق آدلاندیردیغی بو دؤورده آذربایجانلی فیکیر چئوره لرینده بعضی اؤنملی گلیشمه لرین اولدوغونو بلیرتیر. بونلاردان بیری روسییاداکی گلیشمه لرین ائتگی سی ایله آذربایجان سولچولوغونون دوغماسی دیر. بیر دیگری ایرانداکی آذربایجانلیلاردا مشروطیتچی فیکیرلرین گلیشمه سی دیر. بیر باشقا دئییشیم آذربایجانلیلارین روسییا، ایران و عثمانلی داکی سییاسی فعالیتلری نین آرتماسی دیر. بعضی آذربایجان قزئته لری هم عثمانلی هم آذربایجان تورکجه سینده یایینلامایا باشلامیشدیر.
خیابانی و آزادیستان دؤولتی
بیرینجی دونیا ساواشی نین سونلاریندان اعتبارا 1917 انقلابی و چارلیق روسییاسی نین ییخیلماسیندان سونرا گونئی قافقازییادا گورجولر اؤنه چیخمایا باشلامیشلاردیر. انقلابین اورتایا قویدوغو ایلکه لرین و بؤلگه ده داها اؤنجه یاشانان سییاسال گلیشمه لرین ائتگی سی ایله آذربایجان تورکلری، ائرمنی لر و گورجولرده میللیتچی حرکتلر اولوشمایا باشلامیشدی. بلشویک لرین پئتروگراددا اقتداری اله کئچیرمه لری داها اؤنجه دن قورولموش اولان ماورا قافقاز کمیته سی نین تشکیلینی اعلان ائده جکلردیر.(7) بو آرادا ایران مشروطیت حرکتینه قاتیلان و 1911 ده روس – انگلیس ایش بیرلیگی ایله گونئی آذربایجانا مداخیله ائدیلینجه استانبولدا کئچن محمدامین رسولزاده 1913ده باکویه دؤنه رک، 1911ده گیزلی بیر تشکیلات اولاراق محمدامین رسولزاده، تقی نقی اوغلو و عباسقلی کاظیم زاده طرفیندن قورولموش اولان مساواتا قاتیلمیشدی.(8) ماورای قافقاز حکومتینه دؤنوشن کمیسئرلیک وارلیغینی سوردورورکن، ائرمنی لر هر نه شرطده اولورسا اولسون روسییایا دایانماق ایستهخ یی ایله آیری بیر توتوم گلیشدیرمکدیدیلر. گورجولر ایسه بعضا روسییا، بعضا ده آلمانییا و اینگیلتئره یه یاخلاشماقدایدیلار. آذربایجان تورکلری ایسه تورکییه دن باشقا بیر دایاناق گؤرموردولر. بو شرطلرده ایلک اولاراق گورجوستان باغیمسیزلیق اعلان ائتدی. اونون آردیندان دا ماورا قافقازداکی آذربایجانلی وکیللر استعفا ائده رک آذربایجان میللی شوراسینی اعلان ائتدیلر و باشقانلیغینا دا محمدامین رسولزاده یی گتیردیلر. رسولزاده 28 ماییس 1918ده آذربایجان دئموکرات جمهورییتی نی باکو بلشویک اشغالیندا اولدوغو اوچون تیفلیس ده اعلان ائتدی. کئچیجی باشکند اولاراق گنجه سئچیلدی و باشباخانلیغا فتحعلی خان خویلو گتیریلدی. تورک میللیتچیلیگینه دایالی بو تورک جمهورییتی 23 آی کیمی قیسا بیر سوره یاشادیقدان سونرا بلشویک لرین 1920ده کی اشغالی ایله ییخیلمیشدیر.(9)
آذربایجانداکی بو دؤولت گیریشیمی گونئیده تبریزده ده ائتگی لی اولموشدور. تهران 1919دا پاریس کنفرانسینا قاتیلاراق تانینان آذربایجان جمهورییتی نی ایران ایچینده بیر چاغریشیمی اولماماسی اوچون "آذربایجان قافقاز جمهورییتی" اولاراق تانیمیشدیر.(10)
اکیم 1917ده روسییادا گرچکله شن بلشویک دئوریمی ایله لئینین، 1907 روس – ایران آنلاشماسی داخیل بوتون آنلاشمالارین کئچرسیزلیگینی اعلان ائتدیگی دؤنم، آذربایجاندا دا حرکتلنمه نین اولدوغو بیر دؤنم دیر. شیخ محمد خیابانی، تبریزده تهرانین امرلرینی قبول ائتمه یه رک باغیمسیز بیر یؤنه تیم اولوشدورموشدور. آنایاساچی حرکتین ایچینده فعالیت گؤسترمیش دین آدامی کؤکنلی و ایکینجی مجلیسین میللت وکیللریندن بیر آکتیویست اولان خیابانی آذربایجانلی بیر تورکدو. یاخشی ائیتیمنی بیر دین آدامی اولاراق تانینان خیابانی قوزئی آذربایجاندا دا اوخوموشدو. 1919 تاریخلی آنگلو – پئرشین آنتلاشماسی اولاراق بیلینن ایران – اینگیلتئره آنلاشماسینا شیددتله قارشی چیخمیش بیر سوره قافقازییادا یاشامیشدی. خیابانی ف 10 نیسان 1920ده ایسه بو آنتلاشما سببی ایله تهرانلا ایپ لری تماما قوپاردی. آذربایجان دئموکرات فیرقه سینی قوراراق تهرانین امرلرینه آچیقجا مئیدان اوخودو. تبریز مرکز اولماق اوزه ره آذربایجانین کنترلونو اله کئچیردی.(11) 22 هازیران 1920ده خیابانی آیری بیر حکومت قورولدوغونو آچیقلادی بیر گون سونرادا گونئی آذربایجانین آدی نین آزادیستان اولاراق ده ییشدیریلدیگینی اعلان ائدیلدی.(12) اتابکی ایسه میللی حکومت آدییلا یاپیلان اعلانین 24 هازیران 1920ده اولدوغونو، داها سونرا آزادیستان ایسمی نین قوزئی ده کی آذربایجان جمهورییتیندن آیری گؤرونمک ایسته یی ایله سئچیلدیگینی ادعا ائتمکده دیر.(13) خیابانی حرکتی ایله ائش زامانلی اولاراق گیلان و خراسان دا دا آیاقلانمالار اولموشدو. آنجاق تهران اوچون ان عاجیل و تهلوکه لی اولانی خیابانی لیدئرلیگینده حرکتدی.
تموز باشیندان آگوست سونونا قدر ایران باشباخانی مشیرالدوله خیابانی ایله یاخشی کئچینمه یه چالیشدی. عین الدوله یئرینه آذربایجان والیسی تعییت ائتدیگی مخبرالسلطنه ایله خیابانی اوزه رینده ائتگی لی اولمایا چالیشدی. خیابانی یه بیر سفرینده 20000 بیر سفرینده ده 15000 تومن رشوه تکلیف ائتدی. خیابانی بو تکلیف لرین هئچ بیرینی قبول ائتمه دیگی کیمی مخبرالسلطنه یی ده نازیکجه آذربایجاندان قوودو. مخبر ایسه دؤنوشونده حکومت آدینا قازاق توغای لار ایله آنلاشدی.(14) تهران خیابانی نین حکومتینه قارشی روس قازاق توغای لارینی و اتفاق ائتدیگی تورک شاهسون عشیرتینی ده قوللاندی. ایلول 1920ده خیابانی اؤلدوروله رک آزادیستان دؤولتی گیریشیمینه سون وئریلدی.(15)
بو دؤنم تهرانین آذربایجان یادا تبریزدن قایناقلانان راحاتسیزلیغینین سییاسال – استراتژیک بویوت قازانمایا باشلادیغی دؤنمدیر. رضا پهلوی نین شاهلیغینی اعلان ائتمه سیندن بیر ایل اؤنجه 1924ده باکودن بیر ایرانلی اؤیرتمنین (میرزاخلیل خان) تهران حکومتینه گؤندردیگی راپوردا تورکجه نین هم باکودا (محتملا گئنل آنلامدا قوزئی آذربایجان قصد ائدیلمیشدیر.) همده ایران آذربایجانیندا یایغین اولان قونوشولدوغو؛ بونون یانیندا آذربایجانین ایران میللیتچیلری اوچون بیر سورون اولدوغو و تبریزده کی پارتی نین آذربایجانین تورکییه ایله بیرلشمه سینی هدفله دیگی بیلدیریلمیشدیر.(16)
خیابانی حرکتی آذربایجاندا بیر میللی حیس و کیملیک بیلینجی نین گلیشمه سینه قاتقیدا بولونموشدور. آذربایجاندا 1920لردن اعتبارا گلیشن فرقلی کیملیک شعورونا ائتگی ائدن اؤنملی بیر خصوص دا رضا شاهین ایران گئنلینده یاتیریملاری اؤلکه میللی گلیرینه ان بؤیوک قاتقییی یاپان آذربایجاندان مرکزی بؤلگه لره و مازندراندان قایدیرماسیدیر. قاجار دؤورونون سونونا قدر ایرانین ان مرفه، زنگین و گلیشمیش بؤلگه سی اولان آذربایجان رضا شاهین صنایعلشمه ده کی بؤلگه ترجیحی ایله گئریله مه یه باشلامیشدیر. 1931-1941 آراسیندا دؤرد آذربایجان شهرینده آچیلان 20 فابریکادان ساده جه ایکیسی دؤولتین یاتیریمی ایکن مرکز و قوزئی بؤلگه لرینه 20 دؤولت فابریکاسی آچیلمیشدیر.(17)
خیابانی حرکتی، گونئی آذربایجانین تورکییه ایله سینیر بؤلگه سینده یاشانان گلیشمه لردن، مسکو – تهران ایلیشگی لریندن، روسییانین ائرمنی پولیتیکاسیندان و نهایت اینگیلتئره – روسییا امپئریال ایشبیرلیگی و یاریشیندان باغیمسیز دوشونولمز. بیرینجی دونیا ساواشی نین باشلانقیج دؤنملریندن اعتبارا روسییا ائرمنی لرین کؤنوللو بیرلیکلرینی قوروب سیلاحلاندیریر و قوللانیردی. 24 اکیم 1914ده فرماندهی عثمانلی پارلئمانتوسوندا میللت وکیلی اولان ایکینجی ائرمنی کؤنوللو بیرلیگی، ایغدیردان وان یؤنونده حرکته کئچمیشدی، وان گؤلو ایله اورمیه آراسینداکی بؤلگه، روس قافقازیاسی ایله بصره یی اشغال ائتمک اوچون کویتدن ساواشین اعلان ائدیلمه سینی بکله مکده اولان اینگیلیزلرله بیرلشمه نین ممکن اولا بیله جه یی، تاریخی یوخاری مئزوپوتامیانین مرکزی موصل آراسیندا ان قیسا یول اولدوغو اوچون تورک ساوونماسی نین یوموشاق قارنی اولاراق قبول ائدیلن بیر یئردی. آنادولودا ائرمنی لرین گؤره جه قالابالیق اولدوغو تک یئر وان گؤلو چئوره سی ایدی. اورمیه ده بیر مقدار آسوری ایله حکاری ده خریستییان عشیرتلری یاشاییردی.(18) ایرانین رسمی باتی آذربایجان ایالتی توپراقلارینا تقابل ائدن بو بؤلگه ده روسلارین اؤنجو قوتلری اولان ائرمنی بیرلیکلری یانیندا آسوری لر ده آذربایجان توکلرینه یؤنه لیک بیردن چوخ قتل عام گرچکلشدیریلمیشلردیر. خیابانی حرکتی و آذربایجاندا تورک میللیتچیلیگی حرکتی نین گلیشیمینده بو بؤلگه ده یاشانان اولایلارین تاریخی ائتگی سی ده اونوتولمامالی دیر.
رضا شاه دؤنمینده آذربایجان اسکی تیجاری – ائکونومیک پارلاقلیغینی تدریجا ایتیرمیشدیر. شاه، ائکونومی یی تهراندا مرکز لشدیرمه یه یؤنه لیک بیر پولیتیکا تعقیب ائتمیشدیر. شاه، ائکونومیک آنلامدا مملکتی اولان مازندرانا دا بؤیوک یاتیریملار یاپمیشدیر. شاه دؤنمینده اصفهان و مازندرانین ایرانین یؤن و بونا دایالی اوره تیمین، تهرانین ایسه تئکنولوژیک اوره تیمین مرکزی حالینا گلدیگی بلیرتیلیر. بونا قارشی لیق آذربایجان یاتیریملاردان هارادایسا هئچ پای آلامامیشدیر.(19)
سیدجعفر پیشه وری و آذربایجان دئموکرات حکومتی
آلمانییانین سووئت لر بیرلیگینه سالدیریسینین آردیندان ایرانین روس و اینگلیز گوجلرینجه ایشغالی نین و ایکینجی دونیا ساواشی نین اؤنملی سونوجلاریندان بیریده آلمانییایا آچیق بیر محبتی اولدوغو آنلاشیلان رضا شاهین هازیران 1941ده متفیق قوتلرجه دوشورولمه سی اولدو. 25 آگوست 1941ده قیزیل اردو ایرانین قوزئیینه (گونئی آذربایجانا) یورودو. ائش زامانلی اولاراق بؤیوک بریتانییا دا پئترول چیخارلارینی قوروماق اوزه ره ایرانین گونئی یینی اشغال ائدتی.(20)
اینگیلتئره و سووئتلر بیرلیگی آراسیندا 1942 ایلینده یاپیلان بیر آنلاشمایا گؤره، بو ایکی اؤلکه، ساواشین بیتیمیندن آلتی آی سونرا بیرلیکلرینی ایراندان چکه جک لردی. زامانی گلدیگینده اینگیلتئره، پئترول بؤلگه سینده کیلر خاریج، بیرلیکلرینی چکدیسه ده 2 مارت 1946دا شوروی بیرلیکلری حالا ایرانین قوزئی بؤلگه سینده کی موجودیت لرینی سوردورمکدیدیلر.(21)
سووئتلر، قافقازییانین کنترلونو الینده توتماق و داها دا ایلرله مک ایسته یی ایله چارلیق روسییانین باش ووردوغو ائرمنی کارتینی قوللانمانین تورکییه ایلیشگی لرینه وئره جه یی ضرری ده گؤز اؤنونده بولوندوراراق ، ایدئولوژیک آراجلارا یؤنلری. تورکییه و ایرانا یؤنه لیک کمونیست پروپاگاندا فعالیت لرینی آرتیردی و بو اؤلکه لرده مارکسیست اؤرگوتلنمه لر اوچون زمین یوخلادی. بو فعالیت لردن اومدوغونو بولمایینجا تورک بوغازلاری ایله تورکییه نین سووئت ائرمنیستانی و سووئت گورجوستانی ایله اولان سینیرلارینا یؤنه لیک طلب لری گتیردی. بو گیریشیمله ائش زامانلی اولاراق دا آذربایجان اوزه ریندن ایرانا یؤنه لیک فعالیت لره باشلامیشدی.(22)
پیشه وری آذربایجانین باغیمسیزلیقچی حرکتی نین لیدئرلیگینی اوسته له نه رک 3 ایلول 1945ده آذربایجان دئموکرات فیرقه سی نین مانیفیسیتینی اعلان ائتدی. بوندان 20 گون سونرا ایران کمونیست پارتیسی توده نین آذربایجان قولو دا بو حرکته قاتیلدی. آذربایجان تورکجه سینده یایین یاپان آذربایجان قزئته سی یئنی پارتی نین رسمی اورگانی اعلان ائدیلدی. پارتی نین اکیم 1945ده کی ایلک کونگره سینده سییاسی طلب لر آیرینتیلی اولاراق اورتایا قویدو. بونلار آراسیندا ایران اوچون دئموکراسی، آذربایجان اوچون اوتونومی، آذربایجان تورکجه سی نین اوخوللاردا و حکومت قورولوشلاریندا رسمی دیل اولاراق قوللانیلماسی، آذربایجان ایچ ایشلری اوچون آذربایجان تورکلری نین آتانماسی و آذربایجان عسگری گوجونون اولوشدورولماسی واردی.(23)
آذربایجان دئموکرات فیرقه سی نین مانیفیستینده باغیمسیزلیق دییل اوتونومی اولماسینا رغما تهران بو پارتی یی ایللئگال بیر حرکت اعلان ائتدی و ایران اوردوسونو آذربایجاندا یئنی دن تهرانین حاکیمیتینی قورماق اوزه ره بؤلگه یه سوق ائتدی. سووئت لر تهرانین بو عسگری گیریشیمینه قارشی چیخاراق اؤنلدی، آنجاق سووئت اوردوسونون چکیلمه سیندن سونرا دا آذربایجاندا دیره نیش دوام ائتدی. کاسیم – آرالیق 1946دا سورن چاتیشمالار سونراسیندا تهران آذربایجاندا یئنی دن کنترلو ساغلایا بیلدی.(24)
آذربایجان و ایران تاریخی آچیسیندان چوخ اؤنملی اولان بو گلیشمه لر. بیر طرفدن ده دنیا سییاستی نین 50 ایلینه حؤکم ائده جک اولان سویوق ساواش و ایکی قطب لو دؤنه مین ده باشلانقیجی اولموشدور. ماکئی، بو دؤنمده ایراندا تورکجه "یئنگی دونیا" اولاراق بیلینن آمریکانین سووئت یاییلماسی قارشیسیندا ایلک آددیمی آتدیغینی و شاها دستک اولدوغونو بلیرتمکده دیر. ماکئی شاهین آمریکانی ایرانا چکدیگینی بونون ایرانلا آمریکا آراسیندا باشلایاجاق قارتال – آسلان اتفاقی نین اؤنونو آچدیغینی آمریکانین دا استالین لیدئرلیگینده کی سووئت یاییلماسی قارشیسیندا سیخی بیر متفقه قوووشدوغونو یازماقدادیر.
شوروی بیرلیکلری نین بو دؤنمده ایراندا آیریلیقچی بیر آذربایجان حرکتی نین دستکله ییجیسی اولدوقلاری 21 مارت 1945دن 12 آرالیق 1946 یا قدر یاشامیش اولان آذربایجان مختار حکومتی نین شوروی نین ایرانا یؤنه لیک پولیتیکاسی نین بیر سونوجو اولدوغو یایقین اولان بیر ساودیر.(25) آنجاق بو قونودا فرقلی گؤروشلرده سؤز قونوسودور. چئشیتلی قایناقلاردا آذربایجان دئموکرات حکومتی نین قوروجوسو سید جعفر پیشه وری نین (26) سول فیکیرلریندن ائتگی لنمیش اولدوغو و حتی کمونیست اولدوغو بلیرتیلمکله برابر اونون حرکت نقطه سی نین آذربایجانین باغیمسیزلیغی ایسته یی اولدوغونو قوردوغو حکومتین ایلک ایش اولاراق تورکجه یی رسمی دیل اولاراق قبول ائدیب گونئی اذربایجان اوخوللاریندا تورکجه ائیتیمی باشلاماسی کیمی فعالیتلری نین ده ( آیریجا پیشه وری طرفدارلارییلا توده یانلیلاری آراسیندا سونرادان سو اوزونه چیخان آیریلیق و چاتیشمانین دا ) بونون گؤسترگه له ری اولدوغونو اورتایا قویان یازارلار دا موجوددور.(27)
لاچینئر و دمیرتپه قونویا ایلیشگین چالیشمالاریندا بؤیوک اؤلچوده ویمبوشون گؤروشلرینی قبول ائتمیش گؤرونمکده دیرلر.(28) مقاله لرینده "شیعه – پئرشین – آذری" شکلینده کی تئرمینولوژیک یانلیش دا محتملا بؤیله بیر ائتگیلنمدن قایناقلانمیشدیر.(29) اویسا آرازین ایکی طرفینده کی آذربایجان تورکلری نین مدرنلشمه ایله باشلایان اوزون بیر میللی بیلینجلنمه دؤنه مینی یاشادیقلاری بو دؤنمده گونئی ده خیابانی آزادیستان گیریشیمی نین ده قوزئی ده کی تقی یئف فعالیت لری نین ده؛ علی مردان توپچی باشی؛ علی بی حسین زاده و احمد آغا اوغلو کیمی ایملرین فعالیت لری نین ده بؤیوک ائتگی لری اولدوغو بیلینمکده دیر. بو گلیشمه لرین سووئت پولیتیکا و پروپاگانداسیندان اؤنجه چارلیق دؤنه مینده باشلامیش اولماسی، اذربایجانلی تورک کیملیگینین گلیشیمینی سووئت آذربایجانینداکی فعالیت لرله مسکونون ایکینجی دونیا ساواشی سونراسینداکی ایران پولیتیکاسی ایله ایرتیباطلاندیرمایی آنلامسیز قیلماقدادیر.
البته آذربایجان دئموکرات حکومتی نین ییخیلماسیندان سونرا گونئی دن قوزئیه یاشانان کؤچ و سورگونون قوزئییده کی سووئت یؤنه تیمی نین بو قونودا سوردوردوغونو آذربایجان پولیتیکاسی نین ائتگی لری اولموشدور. علی توده، بالاش آذراوغلو، مدینه گلگون کیمی گونئی لی آیدینلار سووئت آذربایجانینا کؤچ ائتمیشلردیر.
بونلارین اثرلری سووئت آذربایجانیندا گونئی مسئله سی نین توپلادیغی ایلگی نین ده ائتگی سی ایله بؤیوک اعتبار توپلامیشدیر. دئییله بیلر کی بو تاریخدن اعتبارا اوزون سوره گونئی یین سیاسی دورومو بؤیوک اؤلچوده قوزئی ده کی آیدینلارا قالاجاقدیر.(30) آنجاق بو گونئی ده کی آذربایجان حرکتی نین وارلیغی نی دا اورتادان قالدیرمامیشدیر.
بوتون دهیرلندیرمه لردن بو سونوجو چیخارماق ممکن دور کی پیشه وری نین آذربایجان دئموکرات حکومتی گیریشیمی سووئت لر بیرلیگی ایله ایلگی سیز دییلدیر. اؤزه للیک له سووئت آذربایجانین چئشیتلی دوزئی لرده و مسکونون بیلگی سی داخیلینده تبریزه دستک وئردیگی آنلاشیلماقدادیر. آنجاق پیشه وری و آذربایجان دئموکرات حکومتی منسوب و طرفدارلاری ایرانین قوزئی باتی سی نی بلشویکلشدیرمکدن چوخ تورکجه نین رسمی دیل اولدوغو باغیمسیز بیر آذربایجانا بیر آددیم داها یاخلاشماق فیکریندن ائتگی لنمیشلردیر. داهاسی، فرخ و احمدی کیمی آراشدیرماجیلارین یاخلاشیملاری آذربایجان دئموکرات حکومتی گیریشیمی اؤنجه سینده آذربایجان مرکزلی میللی یادا ائتنیک نیته لیکلی بیر حرکتین وار اولمادیغینی بو گیریشیمینده دوغرودان و تمل سیز بیر سووئت اوپراسیونو اولدوغونو اثبات ائتمه چابالاریدیر. حالبوکی اؤنجه لیکله ائکونومی یه دایالی آچیقلامالارلا حرکت ائتسه ده آذربایجاندا او تاریخه قدر وار اولان سیخینتیلارین نیته لیگینه دیقت چکمکده دیر. بونا گؤره آذربایجانین ایکینجی دونیا ساواشی سونراسیندا سول حرکتلرین مرکزی دورومونا گلمه سیندهع آذربایجانین دیگر ایران ایالتلرینه گؤره داها چوخ وئرگی اؤده ییر اولماسی و بونون قارشیلیغینی آلماییر اولماسی آذربایجان تورکجه سی نین رسمی اولاراق اؤیرتمیر و رسمی قوروملاردا قونوشولماسینا اذن وئریلمیر اولماسی کیمی سبب لر یانیندا آرتان فارسلاشدیرما پولیتیکاسیندان دویولان راحاتسیزلیق دا ائتگی لی اولموشدور.(31)
1945 ده سید جعفر پیشه وری اؤندرلیگینده قورولان آذربایجان دئموکرات حکومتی تهران یؤنه تیمی نین قانلی موداخیله سی سونوجو بیر ایل سونوندا ییخیلماسینا رغما اونون طرفدارلاری دوشونجه لرینی دوام ائتدیردیلر. 1945 – 1946 ایللری آراسیندا پیشه وری اؤندرلیگینده کی آذربایجان حکومتی اؤزه للیکله کولتور و ائیتیم آلانیندا اؤنملی رئفورملار گرچکلشدیرمیشدیر. بو قیسا سوره ده آذربایجان تورکجه سی آذربایجانین رسمی دیلی اعلان ائدیلمیش، اوخوللاردا، دؤولت قوروملاریندا قوللانیلمایا باشلامیش و ایلک اوخول اؤیرنجیلری اوچون آنا دیل آدلی آلتی جیلدلیک درس کیتابی یایینلانمیشدیر. تبری اونیوئرسیته سی قورولاراق تورکجه ائیتیم – اؤیرتیم و تبریز رادیوسو تاسیس ائدیله رک تورکجه یایین یاپیلمایا باشلادیلدی. آذربایجان قزئته سی آذربایجان دئموکرات پارتی سی نین (فیرقه سی نین) رسمی ارگانی اولاراق سییاسی، ادبی و سوسیال قونولاردا مقاله لر نشر ائتدی. اونلارجا تورکجه کیتاب، درگی و قزئته یااینلانمایا باشلادی. تبریزده گونئی و قوزئی آذربایجان شاعیرلریندن عبارت بیر شاعیرلر مجلیسی اولوشدورولدو.
ساهیر، سهند، بالاش آذراوغلو، مدینه گلگون، حکیمه بوری، ی.شیدا و بیر چوخ اونلو شاعیر ایلک تورکجه شعرلرینی اورادا اوخودولار. شاعیرلر مجلیسینده اوخونان شعرلر توپلاناراق 1945 ایلینده شاعیرلر مجلیسی آدلی 80 دان چوخ شاعیرین شعرلرینی اچه رن بیر آنتولوژی شکلینده حاضیرلانمیشدیر. 1941 – 1946 ایللری آراسیندا اؤلکه نین یابانجی گوجلر طرفیندن اشغال سیراسیندا و مرکزی حکومتین ضعیفله دیگی بیر دؤنمده آذربایجان سوسیال و سییاسال موجاده له لری نین اورتاق نقطه سی حالینا گلدیگی کیمی آذربایجان تورک ادبیاتی دا چیچکلنمه یه باشلامیشدیر. او زامانا قدر داها چوخ غزل و هیجایی شعرلر یازان علی فیطرت، محمد بی ریا، صحاف و محزون کیمی شاعیرلر آرتیق میللی و اجتماعی قونولاردا شعر یازمایا باشلادیلار. اوزون ایللر یاساقلی و بوغونتولو اورتامدا یاشادیغیندان دولایی فارسجا شعر یازان حبیب ساهرین تورکجه شعر یازماسی اوچون گؤزه ل بیر اورتام ساغلاندی. آذربایجان حکومتی نین 1946 ایلینده قانلی شکیلده اورتادان قالدیریلماسیندان سونرا تهران دؤولتی نین فرمانی ایله تورکجه یایینلانمیش اولان بوتون کیتابلار توپلادیلیب امحا ائدیلدی و تورکجه یئنی دن یاساقلاندی.(32)
سویوق ساواش دؤنمی و دئوریمه قدر آذربایجان مسئله سی
1960 لی ایللرده پهلوی یؤنه تیمی میللی آزینلیقلارین تاریخینه، دیلینه، ادبیاتینا، فولکلور و ائتنوگرافییاسینا عائد بعضی اثرلرین نشرینه امکان تانیییردی. آذربایجانین آیری – آیری شهرلری نین ائتنوگرافییاسی حاققیندا مونوقرافی و مقاله لرده یاییملاندی. آذربای جان تورک فولکولورونا عائد کیتابچالار نشر ائدیلدی. بو ایللرده تبریز، اردبیل و اورمیه شهرلرینده فارسجا آرالیقلارلا 7 عدد هفته لیک، درگی بیر عددده گونلوک (آذربایجان آدیندا) قزئته واردی. 1970لرده ایسه بو سایی بئشه دوشدو. تاریخ علمی تماما سیاسی پلیسن نظارتی آلتیندایدی. شاه رژیمی میللی شعورون آرتماسیندا ادبیاتین بؤیوک رولونو دیققته آلاراق تورکجه ادبی اثرلرین نشرینه اذن وئرمیردی. آذربایجان ادبیاتینین بؤیوک زورلوقلارلا یاییملانمیش (بعضی لری گیزلی) اثرلرینین سایی چوخ آزدیر.(33) 1960لاردا ایراندا آذربایجانلی سولچو بعضی یازارلار میللیتچی و سول گؤروشلرینی ایچه رن ادبی اورونلر وئرمیشلردیر. بونلارین ان مشهورلاری صمد بهرنگی و غلامحسین ساعددیر. 1964-1965 ده بیر قروپ آذربایجانلی گنجله بیرلیکده رضا براهنی نین یئنه 1960لاردا علی تبریزلی و علیرضا نابدلین یازیلی فارس میللیتچیلیگینه و آسیمیلاسییون قارشیتی فعالیت لری اولموشدور. نابدلین صینیف کیملیگینی اؤنجه له ین داها سول بیر توتومو اولدوغو بلیرتیله بیلیر. 1970لر بویونجا ایسه آذربایجان تورکلری پئترول قیمت لرینده کی یوکسه لیشین ائتگی سییله تهراندا گلیشن صنایع نده نی ایله باشکنده دوغرو آخمایا باشلامیشلاردیر.(34)
دئوریم، ایران ایسلام جمهورییتی و آذربایجان مسئله سی
دئوریمین گرچکلشمه سینده ائتگی لی اولان مرجع تقلید دین آداملاری نین سایی سی چوخ دییلدیر. حتی ساده جه اوچ ایسم وئریلدیگینده بونلارینی بیری نین خمینی بیری نین طالقانی بیری نین ده شریعتمداری اولدوغو گؤرولمکده دیر.
شریعتمداری ایلیملی بیر آنایاساچی اولاراق تانیملانان 1905 تبریز دوغوملو شیعه تورک دین آدامی دیر. 19 یاشیندا قوما گئده رک اورادا شیخ عبدالکریم حائری یزدی نین یئنی دن جانلاندیردیغی قوم حوزه سینه قاتیلمیشدیر. خمینی ایله صینیف آرخاداشی ساییلیر. قومدا مجتهد اولموش و نجفه دؤنموش و بورادا داها یوکسک تحصیله دوام ائتمیشدیر. پیشه وری نین گیریشیمینین ده گرچکلشدیگی ایللرده 15 ایل آذربایجاندا درس وئرمیشدیر. آیت الله بروجردی طرفیندن قوما چاغریلمیش آنجاق آذربایجانلا باغلارینی قوپارمامیشدیر. 1962-1963 ایللرینده گرچکله شن شاه قارشیتی عصیاندا اؤنملی رول اوینادیغی سؤیله نیر: حتی بو دؤنمده خمینی نین حیاتی نین قورتاردیغی ادعا ائدیلیر. شریعتمداری نین شاه قارشیتی کوتله سل گؤستریله ری دستکله دیگینی و 1906-1907 آنایاسانین کسین بیچیمده اویغولانماسینی طلب ائتدیگینی آنجاق بو طلبین اونون خمینی ایله فرقلیلیغینی اورتایا قویماقدا اولوب مجتهیدلرین گوجه اورتاق اولدوغو آنایاسالی بیر مونارشییه راضی گؤستردیگینی اثبات ائتدیگینی بلیرتیر.(35)
ایران ایسلام جمهوریتی نین قورولوش آشاماسیندا تورکلر ائتگین رول اوینامیشلاردیر. 1978 ایلی 7 اوجاق تاریخینده قومدا میدانا گلن و 20 مدرسه اؤیرنجی سی نین اؤلدورولمه سینه یول آچان اولایلار، دئوریم سوره جی نین ایلک کوتله سل اولایلاری نین سببی قبول ائدیلیر. بو اولایدان سونراکی ایکینجی اولای تبریزده گرچکلشمیش قومدا اؤلنلرین قیرخینجی گونو آنیلیرکن 1978 شوباتینین 18-19-وندا تبریزده میدانا گلن آیاقلانما بیر آندا تبریزین کنترولونون شاهین الیندن چیخماسینا ندن اولموشدور.(36)
تبریزده اؤنجه اونیوئرسیته ده گؤسته ریلر یوغونلاشمیش سونرا اصناف، نیسان آییندا اؤیرنجیلره دستک وئرمیشدیر. اؤنجه کی اولایلارین قیرخینجی گونونده یاپیلان گؤستریلرده بیر اؤیرنجی داها اؤلدورولونجه گؤستریلن بویوتو بیرآز داها بؤیوموشدور. اولایلار، اورمیه، زنجان و همدان کیمی آذربایجان شهرلرینه یاییلمیشدیر. 10آرالیقدا تبریزده دئوریم سوره جینده کی ان بؤیوک گؤستریلردن بیری اولان 700000 مین کیشی نین قاتیلدیغی یوروش گرچکلشمیشدیر. آذربایجانداکی اولایلار 16 اوجاقدا شاه اؤۀکه یی ترک ائده نه قدر دوام ائتمیشدیر. شاهین اؤلکه یی ترک ائتمه سیندن 1 گون سونرا آذربایجان تورکجه سینده اولدوز قزئته سی یایینلانمایا باشلانمیشدیر.قزئته ائتنیک حاقلاردان بحث ائتمیش و تورکجه تورکجه قوللانیمین آزاد اولماسی طلبینی یازمیشدیر.(37)
1979 سونراسیندا میللی کولتور آلانیندا اؤنملی بیر آددیم آتیلمیشدیر. بو "وارلیق" درگی سیدیر. قلب جراح تورکولوق پروفسور دکتر جواد هیئت و حمید نطقی ائدیتورلویونده یایین حیاتینا باشلایان وارلیق آدییلا هم تورکجه یی هم ده تورکلویون وارلیغینی وورغولاماقدایدی. عرب الیفباسی ایله آذربایجان تورکجه سی و فارسجا اولاراق یاینلانمایا باشلایان وارلیقدا تورکییه و سووئت آذربایجانیندان یازی و شعرلره ده یئر وئریلمیشدیر. وارلیغی سول ائییلیملی یولداش تعقیب ائتمیش بونلاری داها دوزنسیز چیخان تورکجه یایینلار اولاراق موللانصرالدین، دده قورقود، کوراوغلو، چنلی بئل و آذربایجان سسی ایزله میشدیر.(38) 1979 آرالیق آییندا تبریز عصیانی بهانه ائدیله رک پارتی قاپاتیلمیش شریعتمداری ائو حبسینده گؤزه تیم آلتیندا قالدیقدان بیر سوره سونرا وفات ائتمیشدیر.(39) شریعتمداری یئنی رژیمده دین آداملاری نین یؤنه تیمه قاتیلاملارینی ائلئشدیرمیشدیر.(40) ایران میللیتچیلیگی پئرسپئکتیویندن یاپدیغی یورودا حمید احمدی، شریعتمداری نین آذربایجان تورکلریندن دستک گؤرمه دیگینی ایما ائتمکده، "آذری لرین" شریعتمداری ائو حبسینده ایکن ده هرهانسی بیر گؤسته ری یاپمادیقلارینی ادعا ائتمکده دیر.(41)
بو کولتوره ل بویوتون ائشیگینده آذربایجاندا حرکتلی بیر سیاسی فعالیت ده سورموشدور. خمینیستلرین ایسلام جمهوریتی پارتیسی نی قورمالارینین همن آردیندان شریعتمداری طرفدارلاری دا آذربایجاندا مسلمان خالقین جمهوریتچی پارتیسینی قورموشلاردیر. مسلمان خالقین جمهوریتچی پارتیسی نهضت آزادی ایله بیرلیکده بوتون ایرانداکی ان اؤنملی سییاسال مرکز قونومونا گله جکدیر.(42) بو حالدا ایسلام جمهوریتی پارتیسی، جبهه ملی، توده، نهضت آزادی و حزب خلق مسلمان ائشیگینده جیددی بیر سییاسی اؤرگوتلنمه اولماییب، حزب خلق مسلمان بونلارین ایچینده دوغرودان بؤلگه سللیگه و آذربایجانا وورغو یاپان تک حرکتدیر. 1979 شوباتیندا قورولان و حزب خلق مسلمان اولاراق آنیلاجاق پارتی چوخ شهرده تشکیلاتلانمیشدیر. یایین ارگانی فارسجا یایین یاپان خلق مسلمان قزئته سی در. پارتی ده تهرانین آذربایجانلی اصنافی دا ائتگی لی بیچیمده یئر آلمیشدیر. تئهراندا اوزمانلار مجلیسی توپلاندیغی زامان، حزب خلق مسلمانین آذربایجان قولو ایالتلر مجلیسی نین قورولماسی فیکرینی دستکله میشدیر. اؤته یاندان بو دؤنمده قورولموش اولان انجمن آذربایجان دا تهرانلا کنفدرال ایلیشگی قورولماسینی طلب ائده جک قدر ایله رییه گئدیر و یؤنتسل یارقیسال، ائکونومیک و حتی گووه نلیک ایشلری نین دوغرودان آذربایجان الینده اولماسینی ایسته ییردی. ساده جه حزب خلق مسلمان طرفدارلاری دییل شریعتمداری ده بالذات مختاریت ایسته دیگینی بیان ائتمیشدیر.(43)
بو دؤنه مین تیپیک اؤزه للیگی خمینی نین اؤنملی هر قونوداکی قراریندا، قارشیسیندا شریعتمداری یی و اونون آرخاسیندا دا آذربایجانلیلاری گؤردویو دؤنمدیر. آنایاسا مسئله سی ضدلشمه یی دوروغا چیخارمیشدیر. شریعتمداری نین ده ائتگی سی ایله آذربایجان تورکلری نین چوخو 2 آرالیق آنایاسا رئفراندومونو بایکوت ائتمیشلردیر. آنجاق مرکزین کنترلونداکی تبریز رادیوسی شریعتمداری نین آنایاسی نین اولوملو اویلانماسی اوچون فتوا چیخاردیغی خبرینی یایمیشدیر. بونون اوزه رینه رئفراندوم گونو تبریزده بؤیوک بیر پروتئستو گؤسته ریسی یاپیلاجاقدیر. بو آرادا 5 آرالیقدا شریعتمداری نین ائوینه بیر سالدیری دوزنلندی و حزب خلق مسلمان طرفدارلاری بو اولایلا داها دا اؤفکلندیلر. بو سالدیری یی رسمی یئتگیلیلر افغانیستانلیلارا آتمایا چالیشسادا هرکس آرخاسیندا خمینی یی گؤرمکده ایدی. 6 آرالیقدا بیر باشقا پروتئستو یاپیلدی. بو گؤستریدن سونرا گؤستریجیلر رادیونون و سیویل هاواآلانینین کنترولونو اله کئچیردیلر. حتی بو دؤنمده هاوا قوتلری منسوبلاری نین دا شریعتمداری یانلیسی گؤستریلره قاتیلدیغی بلیرتیلیر. اولایلار تبریزله سینیرلی دییلدی، اردبیلده حزب خلق مسلمان طرفدارلاری تام حکومت تاسیسلرینی کنترول آلتینا آلدیلار. حتی جزا ائوینده کی توتوقلولار آزاد بوراخیلیب یئرینه دئوریم موحافیظلارینی حبس ائتدیلر. حزب خلق مسلمان مرکزین وارلیغینا یؤنه لیک سیلاحلی و میللی بیر آذربایجان حرکتی حالینا گلمیشدی. اولایلار اوزه رینه، خمینی بیر طرفدن شریعتمداری نین ائوینه بیر اوزلاشما زیارتی گرچکلشدیردی دیگر طرفدن ده اگر عصیانچیلار تبریزی بوراخمازسا بمبالاریز تهدیدینده بولوندو. شریعتمداری یئنی یاشانان قانلی کورد اولایلاری نین بیر بنزه ری نین اولماماسی اوچون اوزلاشما یولونو ترجیح ائتدی.(44)
شریعتمداری نین ایسته یی ایله آذربایجانداکی حزب خلق مسلمان کنترولو بیر آندا سونا اردیریلدی. آنجاق حزب خلق مسلمانلیلار قیسا سوره سونرا بونون بیر خمینی اویونو اولدوغونو آنلاییب تبریزده کی خبرلشمه کوله سینین کنترولونو تکرار اله کئچیردیلر. بیر نئچه دفعه ده ییشدیرن کوله 5 هفته حزب خلق مسلمانلیلارین الینده قالدی. بو آرادا شریعتمداری طرفدارلاری 700 مین کیشیلیک بیر گؤستری داها یاپیلدی. دئوریم موحافیظلری ایله حزب خلق مسلمانلیلار آراسیندا چاتیشمالار چیخدی و خمینی آذربایجان ائشیگیندن بؤلگه یه بیرلیکلر سوق ائتمک زوروندا قالدی، 12 اوجاق دا 11 حزب خلق مسلمان لیدئری اعدام ائدیلدی. بوندان سونرا شریعتمداری سیاستدن غیررسمی اولاراق سینیرلانمیش و اؤله نه قدر خمینی طرفیندن ائو حبسینه توتولموشدور.(45)
ماکئی، شریعتمداری نین آذربایجانلیلارین لیدئری اولاراق خمینی اوچون مجاهدین خلقدن داها بؤیوک بیر تهلوکه اولدوغونو، قطب زاده کیمی جزالاندیرلمایاجاغی اوچون خمینی نین یؤنلندیرمه سی ایله رادیکال دین آداملاری طرفیندن اخراج ائدیلدیگی یورومونو یاپار.(46)
کولتورل فعالیت لر و طلب لر
ایران ایسلام جمهوریتی نین قورولوش ایللرینده ایران تورکلری تبریز تئاتر جمعیتینی قورموش، آرشین مل آلان، مشهدی عباد کیمی مشهور اثرلر صحنه لنمیشدیر. تبریزده هر هفته سونو آشیقلارین ساز چالیب شعر سؤیله مه لری اوزون سورمه میش 1980 ایلینین سونلارینا دوغرو بو فعالیت لر ایسلاما آیقیری گؤرولموش و یاساقلانمیشدیر.(47)ایران ایسلام جمهوریتی کئچمیشده شاه یؤنه تیمی نین ائتنیک و کولتوره ل آسیمیلاسیونونا اوغرایان باشدا تورکلر اولماق اوزه ره فارس اولمایان خالقلارین طلبلر ایله قارشیلاشدی. ایلک دؤنملرده بو خالقلارا بعضی ایداری و کولتورل حاقلارین وئریله جه یی یؤنه تیم طرفیندن ایفاده ائدیلمیشدیر. 1979دا تهران اونیوئرسیته سینده ایران حقوقچولار جمعیتی نین دعوتی ایله ایران "قوملری نین کولتورل سورونلاری و ایران ایسلام جمهوریتی آنایاساسی" قونوسوندا ایرانین چئشیدلی ائتنیک و سیاسی قروپلاری نین دا قاتیلیمییلا گرچکلشن توپلانتیدا، حاضیرلانماقدا اولان ایران آنایاساسی نین دییشیک ایلکه لری اله آلینمیشدیر. بو توپلانتیدا آذربایجان جمعیتی طرفیندن پروفسور دکتر جواد هیئت، پروفسور دکتر حمید نطقی و دکتر کاتیبی آنایاسایا "اوخول ائیتیمی 4 صینیفا قدر آنادیلینده و اوندان سونرا آنادیلی و فارس دیللرینده اولاجاقدیر" و "رادیو-تلویزیون و بوتون کوتله ایله تیشیم آراجلاری قومی، یئره ل و میللی کولتورون گلیشدیریلمه سینه خیدمت ائده جکدیر." ماده لری نین اکلنمه سینی ایسته میشلردیر.(48)
بونا بنزر طلب لر ایرانداکی عرب، کورد، بلوچ، تورکمن و گیلک لر طرفیندن دا ایله ری سورولموش، اؤزه للیکله کوردلرین چیخیشلاری بو دؤنمده باسدیریلمیشدیر. مختاریت طلبلری رژیمه و اؤلکه یه یؤنه لیک بؤلوجو بیر حرکت اولاراق نیته لندیریلمیشدیر. ایران آنایاساسی نین 19 ماده سینده بوتون قوملرین ائشیت حاقلارا صاحیب اولدوقلاری بلیرتیلسه ده 15 ماده ده فارسجا رسمی و زورونلو دیل استاتوسونه صاحیب، تورکجه و دیگر دیللرین اوخوللاردا اؤیرتیلمه سی ایسه سانکی دؤولتین دؤولتین گؤره وی دییلمیش کیمی سربست بوراخیلمیشدیر. ایران آنایاساسینا گؤره "ایرانین رسمی و اورتاق دیلی و یازیسی فارسجادیر، سندلر بوتون رسمی بلگه لر، یازیشمالار، متنلر و درس کیتابلاری بو دیل و بو الیفبا ایله دیر. آنجاق محلی و قومی دیللرین باسیندا و کوتله ایله تیشیم آراجلاریندا قوللانیلماسی و اونلارین ادبیاتلاری نین فارسجانین یانیندا اوخوللاردا اؤیرتیلمه سی آزاددیر."(49)
دئوریمه قدر ایران تورکلری آراسیندا آنادیللری نین قوللانیمینین یاساق ائدیلمه سی نتیجه سینده اوخوما یازما بیلنلرین آز اولماسینی دیققته آلان بعضی پارتی و جمعیت لر قزئته و درگی نشر ائتمه نین یانیندا تورکجه نین اؤیرتیلمه سینه و یازیلماسینا یؤنه لیک قکورسلار آچدیلار. تبریز ائولرینده تورکجه دیل بیلگی سی کورسلاری نین آچیلماسیندا محمدتقی زهتابی نین بؤیوک رولو اولموشدور. تهران و قم اونیوئرسیته لرینده ایسه جواد هیئت تورک دیلی و ادبیاتی تاریخی آلانیندا حمید نطقی دیل بیلگی سی محمدعلی فرزانه آذربایجان خالق ادبیاتی و حسین صدیق دیل بیلگی سی ساحه سینده آذربایجانلی اؤیرنجی لرین آچدیقلاری اؤزل کورسلاردا تورکجه درس وئریردیلر. سون ایللرده، ایرانین بیر چوخ اونیوئرسیته سینده (تهران اونیوئرسیته لری، تبریز، اورمیه، اردبیل، رشت، اصفهان، شیراز، زنجان، کرج و ...) اؤیرنجیلرین کیشیسل گیریشیمی ایله تورکجه کورسلار آچیلمیش، بو کرسلاردا علیرضا صرافی خالق ادبیاتی و فولکلور آغیرلیقلی درسلر وئریرکن رفرف، هادی، داشقین، ایمامی، خدایی، قنبرپور، راشدی، محمدرضا هیئت طرفیندن تورکجه اؤیرتیمی گرچکلشدیریلمیشدیر.(50)
ایران ایسلام جمهوریتی نین بللی دؤنملرینده لیدئرلیک، جمهورباشقانلیغی، باش باخانلیق و سیلاحلی قوتلر فرماندهلیغی کیمی اؤنملی مقام لار تورکلرین الینده اولموشدور.( سیدعلی خامنه ای؛ لیدئر و اسکی جمهورباشقان، بنی صدر؛ ایلک جمهورباشقانی، موسوی؛ اسکی باش باخان، موسوی اردبیلی؛ عدلیه باخانی، صفوی؛ دئوریم موحافیظلری اوردوسو باشقانی و ...)(51)
آیریجا سلیمان رستم، کامران مهدی، انور محمدخانلی و جعفر خاندان کیمی "قوزئی ده کی گونئیلی ادبیاتچیلار" ایراندا آذربایجان تورکلری نین بیر میللی کیملیگه صاحیب اولمالاری اوچون فعالیت گؤسترمیشلر، اونلارین اثرلری ده "حسرت ادبیاتی" اولاراق بیلینن یئنی بیر ادبی چئوره دوغورموشدور. آذربایجانین ادبیاتیندا اؤنملی یئری اولان بو آخیم و چئوره اؤزه للیکله 1980لرده باکو رادیوسو یایینلارینا کئچمیش و گونئی ده ائتگیلی اولموشدور.(52)
دئوریمدن همن سونرا قورولان تبریز شاعیرلر و یازارلار جمعیتی 1980لی ایللرین باشیندا یایین ارگانی اولکر درگی سینده دئوریمی اؤون یازیلارا تورک دیلینده یئر وئریردی، یئنه بو ایللرده تبریزده گنج شاعیر و یازارلار جمعیتی گنجلیک آدلی یایین ارگانی ایله عینی دوغرولتودا یایین یاپماقدایدی. 1979 نیسانیندا تهراندا قورولان آذربایجان شاعیرلر و یازارلار جمعیتی 1981 شوباتیندا گونش مجموعه سینی چیخارمیشدیر. 1979 مارتیندا تهراندا فعالیته باشلایان آذربایجان مدنیتی جمعیتی اونلو شاعیر حبیب ساهیرین اؤنجوللویونده قورولموشدور. یولداش، اینقیلاب یولوندا، یئنی یول و بیرچوخ درگی ایران تورکلری نین سورونلارینی و طلبلرینی اله آلان یازیلارین یانی سیرا مارکسیست گؤروشلره یئر وئریلدیگیندن زامان زامان رژِیم طرفیندن قاپاتیلمیشدیر. آدی کئچن درگی لرین چیخاریلماسیندا حسین دوزگونون خیدمتلری بؤیوکدور. تهراندا آذربایجان مسئله لرینی آراشدیران بیر قروپ چنلی بئل قزئته سینی چیخارمیشدیر. هئچ بیر قروپ و پارتی ایله ایلگیسی اولمایان بعضی درگی لر ده بو دؤنمده یاییملانمایا باشلامیشدیر. جواد هیئتین اؤنجوللویونده چیخان وارلیق، تبریزده یایینلانان ده ده قورقوت درگی لری و فروغ آزادی قزئته سی نین اونلو شاعیر یحیی شیدانین دئنه تیمینده کی تورکجه بؤلومو تورک کولتورونو یولوندا اؤنملی گؤرولر گؤرموشلردیر. 50 ایللیک پهلوی ایده ره سی آلتیندا اولوشموش یایین یاپما آجلیغی ایچینده اونلارجا درگی یوزلرجه کیتاب نشرینی دئوریمین ایلک ایللرینده گرچکلشدیردیلر. یوخاریدا ایسمین سایدیغیمز درگی و قزئته لرین ائشیگینده تورکجه و فارسجا چیخان بعضی درگی و قزئتلر ایسه تبریزده اودلار یوردو، اولدوز، آراز درگی سی، موللانصرالدین، ده ده قورقوت درگی لری، سارابدا وطن اوغروندا قزئته سی، تهراندا آزادلیق، کوراوغلو، آذربایجانین سسی درگی لریدیر. بو درگی لرین تماما یاخینی 1979-1980 ایللری آراسیندا نشر ائدیلمیش بیر چوخو بیر نئچه سایی چیخا بیلمیش، بعضی لری مادی سیخینتیلاردان دولایی بیر قیسمی ایسه ایران یؤنه تیمی طرفیندن چئشیتلی بهانه لرله قاپاتما یولوندا گئدیلدیگیندن یایین حایاتی سونا ارمیشدیر. وارلیق درگی سی زامانیمیزا قدر یایینینی سوردورموشدور.(53)
