جبهه ایچینده یئر آلان و گونئی آذربایجانداکی میللیتچی حرکتین تاریخی آچیسیندان دا آنلامی اولان موساواتا یئنی موساوات آدی ایله اؤگوتلنن و بوگون ده قوزئی آذربایجان موخالیفتی نین گؤوده سینی اولوشدوران موساوات دا آذربایجانین تورک کیملیگینی وورغولایان بیر سییاسال آنلاییشا صاحیب اولموشدور.
20 اوجاق 1990 اولایلارییلا برابر میدانلارا حاکمیتی تثبیتلشن آذربایجان خالق جبهه سی پارتی سی 1992 ایلینده ائلچی بیی آذربایجانین جمهورباشقانی یاپاجاقدیر. ائلچی بی داها 1989 ایلینده "ایزله نه جک یول قونوسوندا تارتیشمایا گرک اولمادیغینی، تورک، مسلمان و مدرن اولدوقلارینی، بونون دا رسولزاده نین اوچ رنگلی بایراغیندا تمثیل ائدیلدیگینی" آچیقلامیشدیر. بو آرادا ائلچی بیین 1989دا باکودا کنسرت وئره جک اولان بیر بلغار قروپونون کنسرتینی بلغاریستانداکی تورک آزینلیقلار دایانیشما هدفی ایله انگلله مه سی ایله عینی دؤنمده تبریزلی آکتیویستلرین بلغاریستان تورکلرینه دایانیشما گؤسترگه سی اولاراق بلغاریستان موهاجیرلرینه پارا توپلادیقلارینی دا خاطیرلاماق گرکیر. عینی دؤنمده آذربایجان خالق جبهه پارتی سی اؤزبکیستانداکی اولایلار نده نی ایله سورولن آهیسکا تورکلری نین آذربایجانا قبول اوچون ده فعالیتده بولونموش و بوندا باشاریلی اولموشدور.(1)
قوزئیده کی آذربایجان جمهوریتی نین 1991ده شورویدن باغیمسیزلیغینی قازانماسییلا ایرانداکی آذربایجانلی تورک میللیتچیلیگی ایومه قازانمیشد، کولتورل و دیلسل حاقلار قونوسو ان چوخ آذربایجانلی اوچون اؤنجه لیک حالینا گلمیشدیر.(2) آنجاق بوندان اؤنجه 20اوجاق 1990 اولایلاری نین ائتگیلرینه باخماق گره کیر.
1989 سونوندا قاراباغ چاتیشمالاری شیددتلنمیش، 3 آرالیق 1989دا داغلیق قاراباغ اؤزرک اوبلاستی اولوسال کونسئیی و ارمنیستان یوکسک سوویئتی، داغلیق قاراباغین ایروانداکی تک بیر حکومتین یؤنه تیمی آلتیندا بولونان بیرلشیک ارمنیستان جمهوریتینه قاتیلدیغینی آچیقلامیشدیر.(3) 12 اوجاقدا ارمنی لرین قاراباغداکی ایکی تورک یئرله شیم بیریمینه سالدیرمالاری سونوجو 12 کیشی اؤلموش 22 کیشی رهین آلینمیشدیر.(4)
13 اوجاقدا بیر ائرمنی بالتایلا ایکی تورکه سالدیرمیشدیر. بوندان سونرا آذربایجان تورکلری ایله آذربایجاندا یاشایان ائرمنی لر آراسیندا چئشیتلی چاتیشمالار اولموش بو اولایلاردا بعضی ائرمنی لر اؤلدورولموشدور.
او گونلرده آذربایجاندا وطنداشلارین سیاسی – سوسیال ایلگی و ائتگینلیکلرینده بؤیوک بیر آرتیش اولموشدور. ارمنیستانین حاقسیز گیریشیملری نین مسکو طرفیندن دستکلنمه سی یادا گؤز یومولماسی توپلومون اؤفکه سینه ندن اولموشدور. بو اؤفکه سوویئت یؤنه تیمیندن دویولان راحاتسیزلیق و میللی ایستیقلال فیکری ایله بیرلیکده زیروه یه یوکسه له رک توپیئکون بیر جوشقو حالینه گلمیشدیر. اصلینده آذربایجان خالق جبه سی نین 1990 مارتیندا یاپیلاجاق پارلئمانتو سئچیملرینده غالیب گله جه یینی بو پارلامئنتونون دا باغیمسیزلیق و قاراباغ قونولاریندا جیددی قرارلار قبول ائده جه یینی دوشونن مسکو، سومقاییت اولایلارینی تزگاهلامیش، مئدیایی دا بو پرووکاسیونلاردا قوللانمیشدیر. مسکو 20 اوجاق گئجه سی ائتنیک چاتیشمایی دوردورماق بهانه سی و آذربایجان خالق جبهه سی نی ازمک قرارلیغی ایله باکویا موداخیله یه باشلامیشدیر. رسمی مسکو آچیقلاماسیندا آذربایجان خالقی نین ظالیم بیر باسقی آلتیندا اولماسیندان و جبهه نین اقتداری زورلا اله کئچیرمک ایسته ییندن دولایی موداخیله قراری آلیندیغی بیلدیریلمیشدیر.
مئیدانی ترک ائتمه ین اینسانلار عادتا بیر فرصت بیلینرک قتل ائدیلمیشدیر. بو قتل عامدا اؤلدورولن و کیملیگی تثبیت ائدیله رک جنازه سی دفن ائدیلنلرین سایی سی رسمی رقم لره گؤره 137دیر. 600 دن چوخ اینسان یارالانمیشدیر. اؤلدورولنلرین آراسیندا جوجوق یاشدا اولانلار یاشلیلار و قادینلار دا موجوددور. سوویئت حکومتی باکودا سوره سی بلیرسیز بیر اولاغان اوستو حال اعلان ائتمیش و بؤلگه دکی 5400 کیشی لیک ایشچیلری باخانلیغی بیرلیگینه تقویت اولاراق 11600 کیشی لیک بیر سویئت بیرلیگی داها سوق ائدیلمیشدیر. بیلدیگیمیز کیمی داها سونرا آذربایجان باخانلار قورولو اسکی باشقانی اولان آیاز مطلب اوف آذربایجان کمونیست پارتی سی بیرینجی سئکرئتئر یاپیلدی.
آذربایجانا اهانت ائشیگینده هئچ بیر اراده اورتایا قویمایان مطلب اوف ماییس آییندا تک آدای اولاراق دؤولت باشقانی سئجیلجکدیر. ایکی ندنله اولایلار 21 اوجاق اعتباری ایله ده بیتمیش ساییلماز، بیرینجی سی اولایلاردا یارالانانلاردان داها سونرا شهید اولانلار اولموشدور. ایکینجی سی ائو و اوتومبیل لره آتش آچیلاراق یئنی جانلار دا آلینمیشدیر. 24 اوجاقدا سوویئت بیرلیکلری نین ائرمنیستانی دنیز آبلوقاسیندان قورتارماق اوزه ره باکو لیمانینا گیردیگی ده اونوتولمامالیدیر. (5)
ایران حکومتی یئتکیلیلری آذربایجاندا یاشانان گلیشمه لری میللی بیر آذربایجان حرکتی اولاراق گؤرموش و تهدید اولاراق آلقیلامیشدیر. گرک 20 اوجاقدا گرکسه مسکو-باکو ایلیشگیلری نین دیگر کریز آنلاریندا باخدیغیمیزدا تهرانین جیددی تپگیلری نی گؤره مه ییز. تهران سورونلارین باریشجیل یوللارلا چؤزومو ایسته یی ائشیگینده بیر توتوم بلیرله مه میشدیر.(6)
قونونون گونئی آذربایجانلا ایلگیلی بویوتونو آنلاماق باخیمیندان بیرآز داها گئرییه گئتمه لی ییک. خاطیرلاناجاغی اوزه ره آرالیق 1989دا نخجوانداکی خالق جبهه سی منسوبلاری سینیر بویوندا چئشیتلی فعالیت لر دوزه نله میشلردیر. بیر شنلیک هاواسیندا گرچکلشدیریلن یوغون قاتیلیملی بو فعالیت لرده بوتؤو آذربایجان ایده آلی سسلندیریلمیشدیر. سینیر گؤستریلری گونئی اوچون اؤزه للیکله آنلاملی اولان 12 آرالیقدا زیروه یه چیخمیشدیر. نهایت خالق جبهه سی نین بؤلگه یئتگیلیلری سینیر گؤره ولیلرینه اولتیماتوم وئره رک آزاد تیجارتین باشلاماماسی دوروموندا سینیر باریکاتلارینی و تئل اؤرگولری قالدیراجاقلارینی آچیقلامیشلاردیر.(7) 31 آرالیق گئجه سی ساییلاری مینلری آشان گؤستریجیلر سینیر کولوبه لرینی ییخمیش تئل اؤرگولری کسمیش و رسمی سوویئتلر بیرلیگی ایله ایران آراسینداکی آنجاق گرچکده گونئی و قوزئی آذربایجان آراسینداکی سینیر سمبلیک اولاراق اورتادان قالدیرمیشلاردیر. بوندان 4 گون سونرا 4 اوجاق 1990دا باکودا 150000 اینسان بو سینیرین آچیلماسی اوچون توپلانمیشدیر. گؤستریجیلر سینیرداکی گؤستریجیلرله دایانیشما ایچینده اولدوقلارینی آچیقلامیشلاردیر. بو آرادا بیر مقدار قوزئی لی غیرقانونی اولاراق گونئییه کئچمیشدیر. خالق جبهه سی اولایلاری دستکله میش و بیر قروپ آکتیویست مسکویا قونویلا ایلگیلی طلبلر ایچه رن، 1828ده آذربایجانین بؤلوندویونو بیلدیرن بیر مکتوب گؤندرمیشدیر. مسکو و تهرن قونویلا ایلگیلی اولاراق گؤروشموش و 7 اوجاقدا سینیردا بیر قوهوم گؤروشمه سی قراری وئرمیشلردیر. ایران رسمی مقاملاری و خبر آژانسلاری قونویا ایسلامی – ایرانی بیر بولوشما کیمی گؤسترمه یه چالیشمیشلاردیر. بو اولای گونئیده قوزئیین ایلگی اوداغی اولمایا باشلاماسی نین دا باشلانقیجی سایلا بیلیر. 19 اوجاقدان اعتبارا باکوداکی اولایلارین جیددیتی آرتمیش و مسکو موداخیله یه باشلامیشدیر. 20 اوجاق اولایلاریندان سونرا ایسه گونئییه اؤنملی مقداردا اینسان کئچدیگی بیلدیریلمیشدیر.(8) بوتؤو آذربایجان فیکری نین یاراتدیغی 31 آرالیق گئجه سیندن سونرا 20 اوجاق گونئیده میللی اویانیشا و حرکتلیلیگه اؤنملی قاتقیدا بولونموشدور.
آذربایجان خالق جبهه سی پارتی سی لیدئری ائلچی بیین آذربایجان جمهورباشقانی اولماسیندان سونرا بیر طرفدن قاراباغ ساواشی ایله بیر طرفدن ده دؤولت و توپلوم اینشاسی ایله اوغراشیلمیشدیر. 22 آرالیق 1992ده تورکجه آذربایجانین رسمی دیلی اعلان ائدیلمیش، اکیم 1992ده روس اوردوسونون آذربایجاندان چیخاریلماسی حقوقوسال اولاراق گارانتی ائدیلیب ماییس – هازیران 1993ده روس بیرلیکلری آذربایجاندا چیخاریلمیشدیر.(9) اؤنجه لیکلی اولاراق روسییایا قارشی آتیلان و روسییانین ائرمنیستانی داها چوخ دستکله مه سینه ندن اولان بو آددیملار شوبهه سیز گونئی آذربایجان مسئله سی باخیمیندان دا اؤنملی یانسیمالاری برابرینده گتیرمیشدیر.
1990لارین ایلک یاریسی ایراندا آذربایجان تورکلری نین گئنل اولاراق آذربایجان و تورکلوک قونولارینا ایلگی سی نین یوغونلاشدیغینی ایران دؤولت مئکانیزماسی نین دا قافقازلار و تورکیستانداکی گلیشمه لری هم بیر تهدید هم ده فرصت آلقیلاماسییلا گؤره رک حرکته کئچدیگی ایللردیر. بو ایللرده گونئیده کی آذربایجان تورکلری سیاسی و ائکونومیک باشاریلاری ایله اورانتیلی بیر توپلومسال استاتوتلری نین اولماماسیندان مئدیا اورگانلاری نین تورک قاورامی نی اولومسوز قوللانماسیندان و فارسلاشدیرما پولیتیکالاریندان داها چوخ شکایت ائتمه یه باشلامیشلاردیر. اؤز کیملیکلرینی ایفاده ائدن بیر دؤولتین باغیمسیز اولماسی، بوندا ان اؤنملی ائتکیندیر. داهاسی، تورکییه تلویزیون کاناللاری بو ایللرده بؤلگه دن ایزلنمه یه باشلامیش و اورتاق کیملیک آلقیلاماسی گوجلنمیشدیر.(10)
1994 ایلینده گونئی آذربایجانلی اؤیرنجیلر ایران حکومتینه و مجلیسده کی آذربایجانلی میللت وکیللرینه مکتوب گؤندرمه کامکپانیاسی دوزنلنمیشلردیر. بو مکتوبلاردا ایکی دیللی ائیتیم سیستئمینه کئچیلمه سینین واختین گلدیگی، اؤزلری نین ایرانا مسلمانلیغین گؤرولری ایله باغلی اولوب فارس دیلی ایله باغلی اولمادیقلاری رسمی یئتگی لیلرین تورک دیلینه تئزلیکله اؤنم وئرمه لری گرکدیگی، تبریز، اورمیه، زنجان و اردبیلده یئرل تورکجه رادیو و تلویزیونونلارین قورولماسی گرکدیگی کیمی طلبلر دیله گتیریلمیشدیر.(11) رسمی قارشیلیق بولمایان بو گیریشملر 1990لارین ایکینجی یاریسینداکی سیاسی فعالیت لرین زمینه سین حاضیرلامیشدیر.
1997ده خاتمی دؤنمینین باشلاماسییلا تورکجه درگی و قزئتلر بیر بیری نین آردینجا یاییملانمایا باشلامیشدیر. ایران تورکلری فارسجا ائیتیم آلدیقلاریندان و بعضی قونولارین تورک اولمایان ایرانلیلار طرفیندن اوخونماسی ایستکلریندن دولایی قزئته و درگی لر ایکی دیللی تورکجه و فارسجا اولاراق یاییملامیشلاردیر. بعضی درگیلرین تماما فارسجا (اؤرنه یی یاپراق درگی سی) بعضی لرین ده تماما تورکجه چیخدیغی (اؤرنه یین یورد درگی سی) گؤرولمکده دیر. بو تیپ یایین ارگانلاری نین سایی سی آزدیر. ایران تورکلری نین چیخاردیغی درگی و قزئتلر گئنلیکله ایکی دیللیدیر. اؤیرنجی آدلی درگی تورکجه، فارسجا، و اینگیلیزجه چیخارکن عرب الیفباسی نین یانیندا بعضا لاتین الیفباسینی دا قوللانماقدادیر. ایران رسمی دائره لری نین دئنه تیم آلتیندا قوزئی آذربایجانلی لار اوچون یاییملانان کؤپرو آدلی قزئته قوزئی آذربایجان یازی دیلینی کریل (سون زامانلاردا لاتین) الیفباسینی قوللانیر. تورکمن تورکلری نین یاپراق آدلی درگی سی و تورکمن تورکجه سی ایله چیخان صحرا قزئته سی بولونماقدادیر. اؤزه للیکله سون بئش ایلدیر ایراندا اونیوئرسیته اؤیرنجیلری نین چیخاردیغی درگی لر دیقت چکمکده دیر. تهران، تبریز، اردبیل، خوی، ایصفاهان، زنجان، مرند، همدان کیمی شهرلرده بولونان اونیوئرسیته اؤیرنجیلری میللی شعورو یوکسلتمک، تورک کولتورونو آراشدیرماق و یاشاتماق آماجییلا اوتوز جیواریندا درگی چیخارمیشلاردیر. آراز، باخیش، بایقوش، بیرلیک، چاغری، چیچک، اولدوز، اردم، حیدربابا، کیملیک، قوپوز، کوراوغلو، نسیم، اؤیرنجی، ساو، سحر، توپراق، اولدوز، یورد، ایشیق، ایلدیریم، باریش آدلارینی داشییان درگی لرین آد اولاراق سئچدیگلری کلمه لرین تورکجه اولماسی و سمبولیک آنلام داشیمالاری دا دیققت چکمکده دیر اؤیرنجیلرین چیخاردیغی درگی لرده قوللانیلان دیلین تورکیه تورکجه سیندن بیر چوخ ائتگی لندیغی گؤرولمکده دیر. اؤیرنجی، اؤیرتمن، اوچاق، گؤزل، اولای کیمی اونلارجا کلمه تورکیه تورکجه سیندن گونئی آذربایجان تورکجه سینه کئچمیشدیر. بونادا بؤلگه ده سیر ائیدلن تورکیه تلویزیونلارینین و تورکجه کیتابلرین پایی اولدوغو قدر تورکیه اونیوئرسیته لرینده اوخویان ایران تورکلرینه عائد اؤیرنجیلرین ده اؤنملی قاتقیسی اولموشدور. آیریجا گونئی آذربایجان اؤیرنجیلری نین یئنی تورکجه کلمه توره تمه ائیلیملری نین گوجلنمه سی ده دیققت چکمکده دیر. اسکیدن دارالفنون و مدرسه یه عالی دئییلن کلمه یه قارشیلیق اولاراق ایراندا فارسجا دانشگاه و قوزئی آذربایجان و تورکیه ده اونیوئرسیته کلمه سی قوللانیلماقدایکن گونئی آذربایجاندا اؤزبک تورکجه سینده انستیتو آنلامینا گلن بیلیم بورد کلمه سیندن توره ین تئرمینی قوللانمایا باشلامیشلاردیر.(12)
قایناقلار:
1- Arif KESKĠN: “”Ġran‟ın Azerbaycan Politikası”, Global Strateji, Sonbahar 2006, 2, 7, 95
2-Brenda SHAFFER: Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity, (Cambridge-Massachusetts 2002), 132.
3-Aylinah JURABCHI: “”Who are Azeris?”, The Iranian, http://www.iranian.com/Opinion/2002/August/Azeri/, 08.08.2002.”
4-Fahrettin ÇĠLOĞLU, Rusya Federasyonu‟nda ve Transkafkasya‟da Etnik ÇatıĢmalar, (Ġstanbul 1998), 147.
5-KENGERLĠ, Mehmet: ““Karabağ Azerbaycan Toprağıdır Dünya Durdukça da Öyle Olacaktır”, Azerbaycan Türk Kültür Dergisi, 14”ten aktaran Araz ASLANLI: “Tarihten Günümüze Karabağ Sorunu”, Avrasya Dosyası, 7, 1, 402.”
6- Fahrettin ÇĠLOĞLU, a.g.m., s.148.
7-Arif KESKĠN: ““Ġran‟ın Azerbaycan Politikası”, Global Strateji, Sonbahar 2006, 2, 7, 94-95”.
8-http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1990/ocak1990.htm
9-Brenda SHAFFER: Borders and Brethren, a.g.e., 136-141.
10-Nazım CAFERSOY, Eyalet-Merkez Düzeyinden EĢit Statüye Azerbaycan Rusya ĠliĢkileri: 1991-2000, (Ankara 2001), 13.
11-Brenda SHAFFER: Borders and Brethren, a.g.e., 168.
12-Dr. Bilgehan A. GÖKDAĞ, M. Rıza HEYET: a.g.m., 67-68. Ġran‟da çıkan bu yayınlardan örnekler için ekler‟e bakınız.
اؤزگور دوشونجه اوجاغي
