۱۳۹۰ مهر ۱۱, دوشنبه

فئنومئن، اولونتو، گؤرونگو ــ مهران باهارلي


ديليميزين گيزيلله‌ريني (پوتانسئيئلله‌ريني) ديشا وورابيلمه‌نين ان اؤنه‌ملي يوللاريندان بيري، يانليش و يا سورونلو گؤردوكله‌ريميز يئني دئگيله‌ري دنله‌مه‌ك و بونلاري تارتيشماغا آچماقدير.



توركييه‌ده فئنومئن كلمه‌سينه قارشيليق بير نئچه يئني دئگي اؤنه‌ريلميشدير. بونلارين باشيندا تورك ديل قورومو طره‌فينده‌ن اؤنه‌ريله‌ن "گؤرونگه" كلمه‌سي گلير. اويسا فئنومئن كلمه‌سينه قارشيليق اؤنه‌ريله‌ن گؤرونگو كلمه‌سي ايچه‌ريك باخيميندان سورونلو بير تؤره‌تيدير. منجه فئنومئن قاوراميني ان اويقون بيچيمده قارشيلايان توركجه دئگي، "اولونتو" كلمه‌سيدير.


بير شئيين فئنومئن اولماسينين تك قوشولو، اونون وار اولماسي، اولماسي و اولونتولاشماسيدير. فئنومئن، اونو آلقيلاياندان (ايدراك ائده‌نده‌ن) باغيمسيز اولاراق دا واردير. بير شئيين فئنومئن اولماسي اوچون اونو آلقيلايان بيرينين وار اولماسي و بو فئنومئني آلقيلاماسي و يا گؤرمه‌سي شرط دئييلدير. "اولونتو" كلمه‌سي ده بو گرچه‌يي سون كرته (دره‌جه) آچيق و يئته‌رليجه آنلاتماقدادير. آنجاق گؤرونگو كلمه‌سي گؤرمه‌ك قاورامي ايله ايلگيليدير. گؤرمه‌ك ايسه آلقيلايانين بير دويوسودور و آلقيلايانين ديشيندا اولان اولونتو و يا فئنومئنله حؤكمه‌ن بير ايلگيسي يوخدور. گؤره‌ن يوخسا، گؤرونه‌ن ده يوخدور، گؤرونگو ده يوخدور. آنجاق بو دورومدا بيله اولونتو واردير. بو اوزده‌ن ده منجه فئنومئن سؤزونون تام قارشيليغي اولونتو`دور و گؤرونگو يئني دئگيسي بو قاورامي تام اولاراق قارشيلايابيلمه‌ز. گؤرونگو، ساده‌جه اولونتولارين گؤرونه‌ن بير آلت بؤلومونو قارشيلايابيله‌ر. بو باغلامدا گؤرونمه (كنديلييينده‌ن) و يا گؤرولمه (باشقاسي ساريسيندان) هئچ فرق ائتمه‌ز، هر ايكيسي اوچون ده گؤره‌ن و بو دويو آراجي ايله اونو آلقيلايان ويا اؤگله‌ (عاغيللا) اونو سئزه‌ن بيرينين وارليغي گره‌كليدير. بو كؤكه‌نده‌ن تؤره‌نه‌ن بوتون باشقا دئگيله‌ر ده بئله‌دير (گؤرو، گؤرونو، گؤرك، گؤركه‌م، گؤروت، گؤرونتو، ....). اويسا فئنومئنده اونو آلقيلايان بير وارليغين گره‌كليلييي حؤكمه‌ن سؤز قونوسو دئييلدير. بو ديلده‌يه (ايستيدلالا) گؤره، يوخاريدا دا سؤيله‌ندييي كيمي گؤرونگوله‌ر، اولسا اولسا اولونتولارين بير آلت كومه‌سي (آلت مجموعه‌سي) اولابيله‌رله‌ر. بو، گؤرونگو يئني دئگيسينين فئنومئن قاوراميني قارشيلاياماز اولماسينين بؤگوشسه‌ل (فلسه‌في) تمه‌ليدير. هئگئل`ين و يا باشقا بؤگوله‌رين (فيلوسوفلارين) بو قونويا ده‌ييندييي و يا ده‌يينمه‌دييي، حتتا اونو فرق ائديپ ائتمه‌دييي، فئنومئنين فلسه‌في اساسي ايله ايلگيسيزدير.

فئنومئن و توركييه‌ده اؤنه‌ريله‌ن گؤرونگو يئني دئگيسينين بيربيرينين قارشيليغي اولماديغي، بو اؤلكه‌نين فلسه‌فه متينله‌رينده ده تارتيشيلان بير قونودور. اؤرنه‌يين بير توركييه قايناقدا بئله يازير: "ائمانوئل كانت  (Kritik Der Reinen Vernunft)دا گؤرونگو و فئنومئن قاوراملاريني بيربيرينده‌ن آييرميشدير. گؤرونگو سئزگي يولويلا دويومسانان دويوم نسنه‌له‌رين بير تظاهورودور. آنجاق آنلاما يئتيسينين كاتئقوريسينه تابئع توتولماميش اولدوغوندان بير بليرله‌نيمسيز نسنه‌دير. فئنومئن ايسه گؤرونگويه اك اولاراق آنلاما يئتيسينين كاتئقوريله‌ري ايله بليرله‌نميش، عاغلين سنتئتيك ائديمييله بيرلييينه قاووشموش دئنه‌ييم نسنه‌سيدير". بو ديلده‌يه (ايستيدلالا) گؤره، گؤرونگو و فئنومئن ايكي آيري قاورامديرلار. گؤرونگو يالنيز سئزگي يولو ايله دويومسانديغي بليرله نيمسيز بير نسنه اولدوغو حالدا، فئنومئن سئزگي يولو ايله دويومساماغا اك اولاراق، آنلاما ايله بليرله‌نه‌ن بير نسنه‌دير.

البه‌تته فئنومئن كلمه‌سينين آوروپا ديلله‌رينده‌كي كؤكه‌ني، گؤرمه‌ك، آلقي و يا دويو ايله ايلگيلي اولابيله‌ر. آنجاق بوگون بيز بير كلمه و قاوراما يئني قارشيليقلار بولاركه‌ن، يابانجي و ياد كلمه‌له‌رين كؤكه‌ني و ايلكين آنلاملاري دئييل، چاغداش آنلام و قوللانيشلاريني تمه‌ل آلماق دورومونداييق.

توركييه‌ده هرده‌ن اولاي دئگيسينين فئنومئن يئرينه ايشله‌ديلمه‌سي ايسه، يانليش بير قوللانيمدير. اولماق فئعلينده‌ن تؤره‌ديله‌ن اولونتو (فئنومئن آنلاميندا)، بو فئعلين (to become) آنلامي ايله ايلگيلي اولماييپ، اونون (to be, to exist) آنلاملاري ايله ايلگيليدير. بوراداكي –ونتو سون اكينين قوللانيلماسيندا دا ايشله‌و و آنلام باخيملاريندان هئچ بير سورون يوخدور. –ونتو بيله‌شيك سون اكي گنه‌لليكله بير بوتونون پارچالاريني گؤسته‌رير. اولونتو اؤرنه‌يينده ده بو دئگي، وارليغين پارچالاري اولان فئنومئنله‌ري قارشيلايير. آيريجا –ونتو سون اكينين ايلكين آنلامي، دؤنوشوملولوك اولاييني ايفاده ائده‌ردي. بورادا دا –اونتو سون اكي، اولونتونون آلقيلايانا باغلي اولماديغي و اؤز اؤزونه و باغيميسز بير قاورام اولدوغو ايچه‌ريييني اؤزونده ساخلايير. بو دا فئنومئنين ايچه‌رييينه سون كرته اويوملودور.

بوتون بونلارا اك اولاراق، توركييه‌ده، گؤرونگو يئني دئگيسينين توركچه ديل قوراللاري آچيسيندان و ياپيسال اولاراق يانليش تؤره‌ديله‌ن بير يئني دئگي اولدوغو و فئنومئن قاورامينين دوغرو قارشيليغينين "گؤرونو" اولماسي گره‌كدييي ايله‌ري سورولموشدور. بوراداكي تمه‌ل ديلده‌ك (ايستيدلال) ايسه، گؤرونگو كلمه‌سينده –گو سون اكينين ن`ده‌ن (گؤرمه‌ك فئعلينين دؤنوشوملو حالي اولان گؤرون`مه‌كده‌ن سونرا) گلمه‌سيدير، اويسا ايدديعا صاحيبله‌رينه گؤره توركجه‌ده فئعلين دؤنوشوملو حاليني بيلديره‌ن –ن`ده‌ن سونرا –گو سون اكي گلمه‌ز ايميش.