تك توران :اؤزه ت
گونئی آزربایجان توپلومو سؤمورو آلتدا یاشاماقدادیر. هشتاد
ایلدن چو ایران اؤلکه سینه حاکیم اولان پان فارسیزم ایدئولوژی سی بوتون اولوسال
کیملیک لری تاپدالایاراق فارس اوستونلویونون قوروقچوسو اولوبدور. بو آرادا ایرانین
یاریدان چوخ نفوسونو اولوشدوران گونئی آزربایجان تورکلر ایله ایران تورکلری بو
چیرکین سییاسته قوربان گئدن ایلک توپلوملاردیلار.
دائما بو اؤلکه ده شاهلیق
قوراراق سییاسال گوجده اولان تورکلر بوگون فلکین ترس باخیشی ایله سؤمورو آلتدا
یاشاماقدادیرلار. فارس سؤمورگه چیلیگی گوجه چاتاندان بری بیرآن بئله گؤز قیرپمادان
گونئی آزربایجان تورکلرینی آسیمیله ائتمک چاباسیندا بولونوبدور. ایستر کولتورل
آلاندا اولسون ایسترسه ده ائکونومیکال آلاندا، گونئی آزربایجان تورکلری بیر چوخ
سیتم لره معروض قالیبلار. آنجاق اسکی بیر تاریخه مالیک اولان بو تورکلر سییاسال
دورومون اویغون اولدوغو زامان پان فارسیزمه قارشی باش قالدیراراق اؤز اولوسال
کیملیک لرینی قوروماغا چالیشیبلار. بو یازیدا گونئی آزربایجان میللی حرکتی آدی
آلتیندا تانیملانان خییابانی، پیشه وری و شریعتمداری باش قالدیرمالارینا تاریخسل
بیر باخیشیمیز اولاجاقدیر.
اؤن سؤز
ایران نئچه میللیتلی بیر اؤلکه دیر. تارخ بویو تورک اولوسو
بو توپراقلاردا یاشاییب اویقارلیقلار یارادیب دیر. آنجاق سون یوز ایلده فارس
شوونیزمی ایش اوستونه گله رک ایرانین نئچه اولوسلولوغونو داناراق، بیر میللت، بیر
دیل و بیر کولتور یاراتماق چاباسیندا بولونوبدور. ایرانین سییاسال تاریخینه
باخدیغیمیزدا دائما سییاسال گوجون تورکلرین الینده اولماسی دانیلماز گرچکلیک دیر. فقط،
بو حاکیم تورکلرین سییاسال گله نه یینده هئچ بیر زامان تورکچولوک سؤیلمی اوستونلوک
قازانا بیلمه ییب دیر. بو اوزدن یئنیجیل دونیایا آیاق باسدیغیمیزدا فارس
میللیتچیلیگی بوتون سییاسال گوجو قاپسایاراق تورک اولوسو یئنیجیللشمه دن ایراق
قالیب دیر. اینسانجیل توپلومدا یئنیجیللشمه نین اؤنملی ائتگی سی اولوسلاشمادیر. بو
سوره جده بیر کولتوره باغلیلیق حیسسی دویان اینسانلار اولوس قاورامی آلتدا بیرله
شه رک یئنی دونیایا اویغون اویقارلیق لار یارادیبلار. تاسفله گونئی آزربایجان
اولوسو هله بو ائوره نی کئچه بیلمه یه رک بیر چوخ آلاندا بشری گلیشمه لردن گئریده
قالیبدیر. بو گئریلیگه باخمایاراق بیرسیرا آیدین دوشونورلر سییاسال تاریخیمیزی
اولوسلاشما چاباسیندان بوش بوراخماییب لار. گونئی آزربایجان سییاسال تاریخی بیر
تهر اولوسلاشما ائوریمی ایچره ایره لی گله رک بوگونوموزه چاتیب دیر. ایستر شیخ
محمد خییابانی حرکاتیندا اولسون ایسترسه پیشه وری حرکاتی ایسترسه ده شریعتمداری
آیاقلانماسیندا بو اولوس، اولوسال حاقلارینی قوروماق چاباسیندا بولونوبدور. بو
آیاقلانمالار سییاسال تاریخیمزده گونئی آزربایجانین مرکزییتچیلیگه قارشی اؤنملی
باش قالدیرمالاری دیر. بو سییاسال آیاقلانمالارا دایاناراق بو گون گونئی آزربایجان
میللی حرکتی آدی ایله تانیملانان قاورام، اؤزگو سییاسال گله نه یه صاحیب چیخا
بیلیر. بوگونکو گونئی آزربایجان میللی حرکتی تام اولوسچو بیر دئوینیم اولسا بئله
سییاسال گله نه یی بو آیاقلانمالارا قاییدیر. اصلینده بوگونکو گونئی آزربایجان
میللی حرکتی بو آیاقلانمالارین ائوریمی دیر. آنجاق بوگون دونیالیق دوروما اویغون
اولاراق ایدئولوژیک باخیشلاردان اوزاق گزیب تام اولوسچو حرکتی کیمی اورتادا
اولماغا چالیشیر. بو یازیدا شیخ محمد خییابانی، پیشه وری و شریعتمداری حرکاتی
اینجه له نه جکدیر.
قورامسال چرچئوه
یوخاریدا سؤیله دیگیمیز کیمی گونئی آزربایجان میللی حرکتی
نین آنا ایدئولوژی سی اولوسچولوق دور. اولوسچولوق نه دیر؟ نه زاماندان بری اینسان
یاشامیندا ائتگی سی اولوبدور؟ اؤزه للیکلری نه دیر؟ دؤولت ایله نئجه ایلیشگیسی
واردیر؟ و بو کیمی سورولارین یانیتی اولوسچولوق قوراملارینی اولوشدورماقدادیر.
آنجاق اولوسچولوق بیر سیرا قوراملار توپلوسو اولاراق سون اون ایللیک لرین
اورونودور. بو قاورام اؤنجه لر اینسانجیل یاشامدا اوینام اویناسادا آکادئمیک
بیچیمده سون زامانلار دا سؤز قونوسو اولوبدور. اولوسچولوق بیر وارلیق اولاراق
مدرنیزمین گلیشیمی ایله ده یرلندیریلمه لی دیر. 17-ینجی یوز ایللیکدن بری اروپا
اؤنده اولاراق اولوسچولوق دونیایا یئنی دوزن وئریب دیر. اولوسچولوغون تمل آنلاییشی
اولوس قاورامینا قاییدیر. اولوسچولوق قوراملاری نین متمایز اولدوغو یئر اولوسون
نئجه تانیملانماسیندان آسیلی دیر. بیرسیرا دوشونورلر اولوسو ابدی بیر وارلیق
اولاراق ده یرلندیریریلر، بیرسیرا ایسه مدرنیزمین اورونو ساییرلار بیرسیرا دا بو
ایکی تعریفدن اورتاق بیر تعریف چیخارتاراق یئنی تعریف اورتایا قویورلار. آنجاق
بوتؤولوکده اولوسچولوق قوراملاری، ایلکیچیلیر، مدرنیست لر و ائتنو سمبلیستلره
بؤلونمکده دیر.
ایلکیچیلر
ایلکیچیلر، اولوسچولوغو بشرین ذاتی بیر اؤزه للیگی اولاراق
تانیملاییب اولوسون تاریخ بویو بشر یاشامیندا وار اولماسی دوشونجه سینده دیرلر. بو
باخیشا گؤره تاریخ اولوسلارین ساواشیندان باشقا بیر شی دییل. ایستر اسکی چاغدا
اولسون ایستر اورتاچاغدا ایسترسه ده یئنی چاغدا، اولوس قاورامی اینسانلار اوچون
اؤنملی اولوب اینسانلار اولوس اوغروندا جان وئرمه یه بئله حاضیر اولوبلار. بو
یاخلاشیم، اولوسچولوق تاریخین، بشر تاریخینین گلیشیمی ایله ائش توتاراق دیل و
کولتورو اولوسون تمل قاوراملاری کیمی ده یرلندیریر. بو باخیشا یاخین اولان دوروش
حوجا اوغلونا گؤره:
" میللیتچیلیک ان قدیم زامانلاردان گونوموزه قدر بو
شکیلده بیر آدی یوخ ایکن ده هئپ وار ایدی، هئپ ده وار اولاجاق دیر، یاخش و یا
کؤتو، پوزئتیو و یا نئگاتیو، ییرتیجی و یا مونس، ساواشجی و یا باریشجی بوتون
شکیللریله. طبق دین کیمی. چونکو او اینسان اولماقیغیمیزین لازم و ضروری بیر سبب
اولدوغو کیمی نتیجه سی دیر."[1]
و یا اومود اؤزکریملی میللیتچیلیک قوراملاری؛ ائلیشتیرل بیر
باخیشی کیتابیندا ایلکیچیلر حاقدا بئله دوشونور:
" بو تئریم میللتلری کئچمیشدن بو گونه دک سوره گلن
ازلی و ابدی بیر اولوشوم اولاراق گؤرن یاخلاشیمی آنلاندیرماق اوچون
قوللانیلماقدادیر...ایلکیچیلر ایسه ائتنیک توپلولوقلارین و اولوسلارین تاریخین
دوغال بیریملری و اینسان دئنه یی سی نین بوتونلشدیریجی عنصرلار اولدوغونو
وورغولارلار."[2]
مدرنیستلر:
ایکنیجی یاخلاشیم مدرنیست لرین باخیشی دیر. بو باخیشا گؤره
اولوسچولوق یئنیجیللیگین اورونودور و مدرنیزم اورتایا گلیب گلیشه رک، اولوسچولوقدا
پارالئل بیر سوییه ده گلیشیب دیر. بو یاخلاشیما گؤره مدرنیزمدن اؤنجه اولوسچولوق
قاورامیندان دانیشماق اولماز، هرنه وارسا تئخنیکال دئوریمدن بری اورتایا گلیب دیر.
بو ده یرلندیرمه ده اولوسچولوق، مدرنیزمین سییاسال آلاندا یانسیماسی دیر. یعنی
مدرنیزم اوسسال ده یرلره اوستونلوک وئره رک ائکونومیکال بویوتدا، تئخنیکال دئوریم،
کولتوره ل آلاندا، آیدینلانما و سییاسال چاپدا اولوسچولوق ایله اؤزونو گؤسترمک ده
دیر.
ائریک هابئزباوما گؤره:
" میللیتچیلیک مدرن بیر اولقودور. میللتلرین ایلک
ایشارتلری 17 یوز ایلین سونلاریندا گؤرولموشسه ده ایدئولوژیک بیچیمده بلیرلی بیر
میللت و یا ائتنیک توپلولوغو سئومک اولاراق تانیملانا بیله جک میللیتچیلیکدن ایلک
دفعه 18 یوز ایلده بحث ائدیلمیشدیر."[3]
بو یاخلاشیم چرچئوه سینده اؤنملی چالیشمالاردان بیری بندیکت
اندرسونون خیالی جماعت لر تئوریسی دیر. بو تئوری یه گؤره:
"میللیتچیلیک؛ لیبئرالیزم، فاشیزم کیمی اولقولارلا
دییل ده قوهوملوق، دین کیمی اولقولارلا بیر آرادا دوشونولورسه هر شی داها راحات
اولور. او حالدا آنتروپولوژیک بیر روحلا اولوس حاققیندا بو تانبمی اؤنه ریرم: میللت،
خیال ائدیلمیش بیر سییاسال توپلولوقدور، اؤزونه عینی زاماندا هم هموژنلیک همده
سینیرلیلیق ایچکین اولاجاق شکیلده خیال ائدیلمیش جماعت دیر."[4]
اومود اؤزکریملی یه گؤره:
"مدرنیست یاخلاشیم، میللیتچیلیگین 1789 فرانسه دئوریمی
و اینگیلیسده 1838ده یاشانان صنایع دئوریمی نین بیر اورونو اولاراق اورتایا چیخیب
دیر. بو باخیش آچیسینا گؤره؛ میللت و میللیتچیلیک، کاپیتالیزم، صنایعلشمه،
اولوس-دؤولتلرین قورولماسی، شهرلشمه و لائیکلشمه کیمی اولایلار ایله بیرلیکده و یا
بو اولایلارین بیر سونوجو اولاراق اورتایا چیخار."[5]
ائتنو-سمبلیست لر:
اوچونجو یاخلاشیم ائتنو-سمبلیستلرین باخیشی دیر. بو باخیش
ایلکیچیلر ایله مدرنیستلر آراسیندا بیر اورتاق یول بولماغا چالیشب دیر. بو باخشیدا
آدینداندا بللی اولدوغو کیمی سیگه لر بیرینجی سؤزو دانیشماقدادیر. بو یاخلاشیم
ایلکچیلیر ایله مدرنیست لرین یوروملاریندان یارارلاناراق اؤزه ل بیر تئوری اورتایا
قویوبدور. بو یاخلاشیمیمن آدی آدلیم سوسیولوق آنتونی.دی اسمیت ایله باغلی دیر. بو
دوشونورون بوتون یازیلاری بیر تهر میللیتچیلیک قوراملاریله ایلیشگی ده دیر. آنتونی
دی اسمیت دوشونجه سینده، تاریخسل باغلامدا ایلک میللتلر مدرنیسمدن قاباق ائتنیکسل
چکیردکلر حالیندا ایدیلر. باشقا بیر ایفاده ایله دئسک هر اولوسون تملینده ائتنیک
بیر باغ بولونماقدادیر. آنتونی دی اسمیت اولوس قاورامی نی بئله تانیملاییر:
" تاریخی بیر توپراق، اورتاق میتلر و تاریخی بلله ک،
اورتاق بیر کوتله سل کامو کولتورو، توپلولوغون بوتون فردلری اوچون کئچرلی اورتاق
یاساسال حاق و گؤرولر؛ توپلولوق فردلری نین اؤلکه اوزه رینه آزاد حرکت ایمکانینا
صاحیب اولدوقلاری و اورتاق بیر ائکونومی اولوس اورونلارین تشکیل ائتمکده
دیر."[6]
اولوسچولوق سؤیلمینه گلدیگینده آنتونی دی اسمیت اولوسچولوق
ایله آیری ایدئولوژی لرین آیریمینی بئله یوروملاییر:
"
- دونیا هر بیری اؤز بیرئییللیغی، تاریخی و سرنوشتی بیر
اولان میللتلره بؤلونموشدور.
- میللت بوتون سییاسی و توپلومسال گوجون قایناغی دیر و
میللته باغلی لیق هر شی یین اوستونده دیر.
- اینسانلار اؤزگور اولماق اوچون بیر میللت ایله اؤزده شمه
لیدیرلر.
- میللتلرین اؤزگور و گووه نلیک ایچینده بولونمالاری گره
کیر."[7]
گونئی آزربایجان توپلومونا ائتنو-سمبلیست یاخلاشیمی ایله
یاناشساق بو اولوسون تاریخ بویو وار اولدوغونا اعتراف ائتمه لی ییک. آنجاق
اولوسلاشما اوچون یانلیز اولوسون وارلیغی یئترلی دییل. اولوسلاشما سوره جینده
اولوس و اونونلا ایلگیده اولدوغو بوتون قاوراملار اؤزه للیکله دیل ایله کولتور
سییاساللاشمالی دیر. گونئی آزربایجان تاریخینه باخدیغیمیزدا یانلیز یاخین دؤنمده
دیلین سییاسال اورتاما گیره بیلمه سینه تانیق اولا بیله ریک. ایران ایسلامی
دئوریمیندن اؤنجه اؤزه للیکله 21 آذر حرکاتیندا دیلین اؤنمی اؤن پلاندا توتولسایدی
دا یئنه ایدئولوژیک باخیشلار آلتیندا ایدی. خلاصه صورتده دئسک؛ تاریخ بویو گونئی
آزربایجان اولوسو وار ایدی آنجاق سون اون ایللیکلرده اولوسلاشمایا دوغرو یؤنه
لیرکن سییاسال اولوس اولماق چاباسیندا بولونوبدور. ارنست گلنرین تئوری سی ایله
یاخلاشساق، گونئی آزربایجان آدلی خیال ائدیلمیش جمعیت اولوسچو سئچگین لر ساریندا
یاراتیلماقدادیر.
شیخ محمد خییابانی آیاقلانماسی
شیخ محمد خییابانی آیاقلانماسی گونئی آزربایجانین
اولوسلاشما ائوریمینده اؤنملی یئر قاپساماقدادیر. بو دئموکرات موللانین حرکتی تکجه
گونئی آزربایجان یوخ بل ایران چرچئوه سینده دئموکراسی ایستر دئوینیم لرین پارلاق
اؤرنه یی دیر. شیخ محمد خییابانی، آزدایستان دؤولتی قورماقلا گونئی آزربایجان
ایستیقلالیت مجادله سینده بیرینجی حرکتلردن اولاراق تانیملانا بیلر. دئموکراسی و
آزادلیق ده یرلرینه سایقی ایله یاناشان شیخ محد خییابانی تبریزی بوتون آزادلیق
سئورلرین کعبه سی کیمی گؤروردو. ائله بو اوزدن تبریز اؤنده اولماقلا آزادلیق
اوغروندا آددیم گؤتورون بو اولوسون یاراتدیغی دؤولتی آزادیستان دؤولتی اولاراق آدلاندیردی.
اگر شیخ یانلیز ایران بوتؤولویونو دوشونوردو نده ن آیری بیر دؤولت آدی ایله
اورتادا اولماق ایسته ییب بو قدر مرکزییتچیلیگه قارشی چیخیردی؟
شیخ محمد خییابانی نین مبارزه سی مشروطیت دئوریمینه
قاییدیر. شیخ 27 یاشیندا اولارکن تبریز محاصره ده اولدوغو زامان یاراق چیینینده
ایالتی انجمینین اویه لریندن اولوب تبریزین قورتاریلماسیندا اؤنملی اوینامی
اولموشدو. محمدعلی شاه دئوریلدیکدن سونرا هله 30 یاشی دولدورمایان شیخ تورک اولوسو
ساریندان میللت وکیلی اولاراق مجلیسه گؤنده ریلیر. مجلیسده روسیه نین آدلیم
اولتیماتومو قارشیسیندا، شیخ بئله بیر یانیتدا بولونورکن بوتون میللت وکیللرینی
اؤزو ایله سس بیر ائدیب روس اولتیماتومو قارشیسیندا دیره نج گؤسته ریر:
" بیر پارا سورغولار، یانیت ایسته میر. بونلارین آچیق
یانیتی اسکی دن وئریلیبدیر. اگر بیر میللتدن باغیمسیزلیق و آزادلیغین ایسته نیلمه
سی سورولورسا؛ کسین بو اولوس یوخ دئیه جک. بو اوزدن یاخشی دیر روسلار اؤز
اولتیماتوموملارینی گئری آلماقلا بوندان آرتیق ایرانلیلاری اینجیتمه سینلر."[8]
آنجاق شیخ محمد خییابانی نین اؤنملی رولو 1299 ه.ش
آیاقلانماسیندا ایدی. بو آیاقلانمانین کؤکلری مشروطیت دئوریمینه قاییدارکن
ایستیبدادا قارشی اؤنملی عوصیانلاردان ایدی. شیخ محمد خییابانی مشروطیت
دئوریمینین، دوغرو یولدان چاشماسینی گؤره رکن بو حرکاتا اؤنده رلیک ائدیب، دونن بیر
سنگرده آزادلیق اوغروندا ساواشان دوستلاری نین قانینین باتماسینی ایسته میردی.
1290-نجی گونش ایلینده داشناک یپرم خان میللی مجلیسه یوگوره
رک میللت وکیللرینی میللی مجلیسدن اخراج ائتدی. بو واقعه دن سونرا شیخ
محمدخییابانی تبریزین سبزه میدانیندا اودلو بیر نطق ایراد ائده رکن
آزربایجانلیلاری دیره نمه یه چاغیردی. خییابانی یاخشی بیلیردی روسلارین الی ایله
مجلیسی باغلایان محمدعلی شاهین ایشی بو دفعه ائرمنی یپرمین الی و وثوق الدوله لرین
امری ایله تکرارلاندی. بو واقعه دن سونرا یئنه تهرانین شوم ایستیبدادی آزربایجان
توپراقلارینا کؤلگه سالماغا باشلادی. اؤزه للیکله ایالتی انجمن لرین ایشی یئنی دن
یاساقلاندی. بو اوزدن 1920-ینجی ایلده شیخ محمدخییابانی آزربایجان دئموکرات فیرقه
سی نین یاراتدی. بو فیرقه نین اؤنملی آماجی ایسه بو ایکی مسئله سؤیله نیلمیشدی:
"- خالق راحاتچیلیغین تامین ائتمک
- مشروطیت قانونلارین ایجرایه قویماق"
مشروطیت قانونلارینی ایجرا ائتمک دئیه نده شیخین آماجی
یاساقلانان ایالتی و ولایتی انجمن لر یاساسینی یئنی دن اجرایه قویولماسی ایدی. شیخ
ائله بو یاسایا دایاناراق تبریزده بؤلگه سل بیر دؤولت یاراتدی. خییابانی نین
یاراتدیغی بو دؤولتین عؤمرو آلتی آی اولماسینا رغما گونئی آزربایجان تاریخینده
اؤزه للیکله یئنیجیللشمه تاریخینده درین ائتگی بوراخدی. دئدیگیمیز کیمی خییابانی
آیاقلانماسی نین اؤنملی آماجی اولوسون بیلینجینده ده ییشیکلیکلر اوز وئره رک
یئنیلشمه سی ایدی. بو اوزدن خییابانی اؤزو دئییر کی:
" بیرینجی ترقی وسیله سی، تجدد و تزه لیک روحو
اولماقدیر و بیر هوشلو و اویاق میللت دائما تجدد و تزه لیگه ساری گئتمه
لیدیر."[9]
نده نسه یانلیز بیر دئموکرات و یئنیجیل دؤولت ایله اولوسو
یئنیجیللیگه ساری اوغراتماق اولار. تجدد روحو اؤزه للیکله اوچونجو دونیا اؤلکه
لرینده دؤولت ساریندان اولوسا سونولمالیدیر آزادیستان دؤولتی ائله بو اوزدن
یاراندی. شیخ محمد خییابانی نین گونئی آزربایجان چرچئوه سینده قوردوغو دؤولتین
بیرینجی ایشلریندن چئشیتلی شهرلر اؤزه للیکله تبریز شهرینده "جمعیت نشر
معاریفین " تاسیسی ایله اوشاقلار اوچون یئنیجیل اوخوللار آچماق ایدی.[10]
شیخین دوشونجه سینی اولوس ایچره یایان اؤنملی آراج ایسه
اؤنجه تجدد گونده لیگی سونرا آزادیستان قزئته سی ایدی. بو درگی لرین اساس ایشینی
ایران یئنی شعرین بینؤوره سین قویان تقی رفعت عهده لنمیشدی. آنجاق ان چوخ تجدد
قزئته سی ایشیق اوزو گؤردو. بو قزئتین بیرینجی سایی سی هفته اوچو 16 جمادی الثانی
1335 ه.ق ده چاپدان چیخیب و گویا 1338 ه.ق ایلین ذیحجه سینه قدر دوام ائتمیشدی.[11] بو قزئت شیخین
اؤزگورلوک، دئموکراسی و یئنیجیللیک حاقدا آلوولو سؤزلرینی قاپساییردی.
شیخ محمد خییابانی 1299-نجی گونش ایلینده گونئی آزربایجانی
آلتی آی باغیمسیز ائده رک یئنیجیل قاوراملاری بو اولوس ایچره یئره للشدیرمک ایسته
دی. خییابانی نین قوردوغو آزادیستان دؤولتی گونئی آزربایجانین چاغداشلاشما
چابالارینا سییاسال یؤن وئرن ایلکین گؤسترگه ایدی. خییابانی نین آماجی گونئی
آزربایجانلی بیرئیی یئنی دونیا ده یرلر ایله ائییته رک موتلولوغا قوووشدورماق
ایدی. نه یازیق سؤمورگه چیلیک بونا ایذین وئرمه ییب آلتی آی آزربایجانلیلارین
اؤزگورلویونو یاراق گوجو ایله باسدیراراق شیخی شهید ائتمک له بو اؤزگورلویه سون
قویدو. شیخ محمد خییابانی نین دوشونجه سی، بو اولوسون یئنیجیلله شه رک آزادلیغا
قووشماسی ایدی. ائله بو یولدادا دیکتاتورلوق یانداشلاری ساریندان شهید اولدو.
آزربایجان دئموکرات فیرقه سی و 21 آذر حرکاتی
گونئی آزربایجانین اولوسلاشما چاباسی ایچره اؤنملی
آیاقلانمالاردان بیری ده 21 آذر 1324-ینجی گونش ایلینده آزربایجان دئموکرات فیرقه
سی ساریندان قورولان دؤولت دیر. بو دؤولتین باشیندا ایران تاریخی نین آدلیم
سییاستچیسی، اون بیر ایل رضاخان زیندانلاریندا دوشونجه توتساقی اولان سید جعفر
پیشه وری دایانیردی. بو آیاقلانمانین آچیق و تمل ایسته یی گونئی آزربایجانین مرکز
سؤموروسوندن قورتولاراق اؤزگو بیر یؤنه تیمه یییه لنمه سی ایدی. آزربایجان
دئموکرات فیرقه سی نین بیر ایللیک حاکیمیتی گونئی آزربایجان تاریخینده ان آچیق
صورتده دؤولتچیلیک تجربه سی دیر. سید جعفر پیشه وری ایرانین او گونکو سییاسال
دوروموندان فایدالاناراق تبریز میللت وکیلی سئچیلیر آنجاق بو اول اؤنده رین
اعتبارنامه سی یانلیز آزربایجان سئوداسی اولدوغو اوزوندن تهران مجلیسینده رد
اولونور. سید جعفر پیشه وری آزربایجان حاقلارینی تهراندا قوروماقدان اوساناراق اؤز
آنایوردونا موراجیعت ائدیب 12-شهریور 1324-ینجی گونش ایلینده بیر سیرا آیری
دوشونورلرله آزربایجان دئموکرات فیرقه سی نین تمل داشینی قویوب بیر بیلدیری واسیطه
سی ایله مؤوجودیت اعلان ائتدیلر. آزربایجان دئموکرات فیرقه سینده بولونان
اینسانلار اؤزه للیکله فریدون ایبراهیمی تام آزربایجان محور دوشونوردولر. بو اوزدن
اولوسلاشمانین تمل داشی ساییلان دیل قونوسونا سونسوز اؤنم وئریردیلر. بونون ان
آچیق و کسگین تانیغی فیرقه نین 16 دی 1324 ده تصویب ائتدیردیگی یاسادیر. بو یاسایا
گؤره:
"خالقيميزي دؤولت دستگاهينا ياخينلاشديرماق و عمومون احتياجاتين
ساده بير صورتده آنلاماق و همچنين ميللي ديل و ميللي مدنيتيميزين ترقي و تكامل يوللاريني
تميزله مك اوچون، آزربایجان ميللي حكومتي اؤزونون 16 دي (1324) تاريخي جلسه سينده آشاغيداكي
قرارلاري قبول ائتميشدير:
- بو گوندن اعتبارا آزربایجان دا آزربایجان ديلي (توركجه) رسمي دؤولت ديلي حساب اولونور.
دؤولتين قرارلاري و رسمي اعلانلار، همچنين خالق قوشونلاري حيصه لرينه وئريلن فرمانلار
و قانون لايحه لري مطلقا آزربایجان ديلينده (توركجه) يازيلماليدير.
- بوتون اداره لر اؤز ايشلريني آزربایجان ديلينده (توركجه) يازماغا مجبوردورلار.
بو ديلده يازيلمايان دفتر و مداريك رسمي حساب اولونماياجاقدير.
- محكمه لرده ايشلين جرياني تامامي ايله آزربایجان ديلينيده (توركجه) آپاريلمالي
و بو ديلي بيلمه ينلر اوچون مترجم تعيين اولونماليدير.
- آزربایجانين بوتون اداره، مؤسسه و تجارتخانالاري نين تابلولاري مطلقا آزربایجان
ديلينده (توركجه) يازيلماليدير.
- رسمي ايجلاس لار و ييغينجاقلار، سوخنرانليقلار و مذاكيره لر آزربایجان ديلينده
(توركجه) اولماليدير.
- آزربایجانلي اولماييب باشقا ديل ايله دانيشان لار و عمومي دؤولتي ايداره لرده خيدمت
ائدنلر آزربایجان ديلينده (توركجه) يازيب اوخوماغي و دانيشماغي اؤيرنمه ليديرلر.
- معاريف ويزارتي، ايدهره مامورلاريني آزربایجان ديلي (توركجه) ايله آشينا ائتمك
مقصدي ايله آيري ديللردن ساوادي اولانلار اوچون ايداره لرين نزدينده بؤيوكلر اوچون
مخصوص كيلاسلاردا حاضير اولانلارلين ايش مدتي بير ساعات آزالماليدير.
- آزربایجاندا ياشايان باشقا ميللتلر اؤز ايشلريني اؤز آنا ديللرينده آپارماغا حاقليديرلار.
لاكن اونلار اؤز رسمي اعلان لاري و يازيلاريندا اؤز ميللي ديللري ايله برابر آزربایجان
ديليني (توركجه) رسمي دؤولتي ديل اولاراق ايشلتمه ليديرلر.
- آزربایجان دا ياشايان خيردا ميللتلريت خصوصي ميللي مكتب لرينده كي تعليم اؤز آنا
ديللريندن اولدوغو حالدا آزربایجان ديلينين (توركجه) تدريسي مجبوريدير.
- آزربایجان ميللي حكومتي، معاريف وزيري نين مكتب لرده درسلرين آزربایجان ديلينده
(توركجه) اولماسي حاققينداكي قراريني تصويب و تاييد ائديب مدرسه لرين ميللي ديله كئچمه
سيني بوتون معلليم و معلليمه لره بير ميللي وظيفه كيمي تاپشيرير.
آزربایجان ميللي دؤولتي نين باش وزيري – پيشه وري"[12]
12 شهریور
بیلدیریسیندن سونرا آزربایجان دئموکرات فیرقه سی کوتله ایچره یاییلماغا باشلادی.
فیرقه نین وارلیغی اولوس ساریندان ایییمسرجه سینه قارشیلاناراق مینلرجه اینسان فیرقه
یه قاتیلدی. گئده رک فیرقه گونئی آزربایجاندا تک اوینام اوینایان سییاسال وارلیغا
چئوریلدی. بو اوزدن آیری سییاسال آخیم لار اؤزه للیکله توده پارتییاسی نین
آزربایجان شعبه سی فیرقه یه قاتیلمانی ان اویغون ایش حساب ائده رک رسما ایش لرین
دایاندیریب فیرقه یه قاتیلدیلار. آرتیق آزربایجان دئموکرات فیرقه سی گونئی
آزربایجاندا بیرینجی سؤزو قونوشوردو. فیرقه نین بیر سیرا قوروجولاری اؤنجه لر سول
ایدئولوژِ ی سی قایغیسی چکن اولسایدیلارسادا بوگوندن اعتبارا تام آزربایجان میللی
منافعینی دوشونمه یه باشلادیلار. اؤنجه لر فیرقه بوتون ایرانی اؤزو ایله یول بیر
ائتمک ایسته ییردی آنجاق اومودو آیری خالقلاردان کسیله رک تام بیر باغیمسیز دؤولت
قورماق آماجینا گلدی. فیرقه نین گوجو قارشیسیندا آزربایجان سیلاحلاری گوجلری فیرقه
یه قاتیلدیلار. فیرقه اولوسچولوق سؤیلمینه ساریلاراق گونئی آزربایجان اولوسونا
مختاریت و اؤزگورلوک ایسته یینده بولوندو. فیرقه نین چابالاری سونوجوندا 21 آذر
1324-ینجی ایلینده گونئی آزربایجان دؤولتی رسمیت تاپدی. بیر ایل سورن بو باغیمسیز
دؤولت، اولوسچولوغون بویولو گوجوندن یارارلاناراق بو اؤلکه یی بوتون یؤنلردن
گلیشمه یه دوغرو اوغراتدی. آنادیلده اوخوللار آچیلاراق تورکجه دؤولتین رسمی دیلی
اولدو. اؤیرنجی لر بوتون صینیفلاردا تورکجه دیلینده یازیب اوخوماغا باشلادیلار. تبریز
بیلی یوردو آچیلیب نئچه آیری کولتورل درنکلر قورولدو. خییاوانلار آسفالت ائدیله رک
شهرلرین سیماسی بوتونلوکله ده ییشیلدی. ایراندا بیرینجی دفعه اولاراق ارضی
ایصلاحات گرچکلشدیریله رک ایشچی لر اؤز حاقلارینا چاتدیلار. قادینلارین توپلومداکی
یئرلرینه داها آرتیق اؤنم وئریله رک بیرینجی کئز اولاراق دوغو دونیاسیندا قادینلارا
اوی قوللانماق حاققی وئریلدی. آنجاق تاسفله یئنه گونئی آزربایجانین گلیشمه سین
تهران حاکیمیتی تحمل ائتمه یه رک چئشیتلی یؤنلردن داش آتماغا باشلادی.
اؤرنک اولاراق، ائکونومیکال گلیشمه ساحه سینده فیرقه نین بو
پروقراملارینا راستلاشیریق:
"- ماليات قانونلاريني نظردن كئچيرمك و ماليه اداره سي
نين دخل و خرجيني تفتيش ائتديكدن سونرا، چوخ تئز بير صورتده ميللي بودجه لايحه سيني
ميللي مجليسه تقديم ائتمك. عموميتله مالي سيياستين گلير و مخارج اساسيني مملكيتن ترقي
و تكاملي اوزه رينده قرارلاشديرماق.
- تجارت و اقتصاد ساحه سينده ميللي حكومتيميز بيرينجي نوبه ده ميللي صنايع ميزه اهميت
وئريب موجود كارخانالاري دوزگون يولونا قوياجاق ايكينجي نوبه ده يئني كارخانالار آچماقلا،
مملكتين صنايعينه اولان احتياجاتيني تامين ائده جكدير. تجارت ساحه سينده دؤولتيميز
آزربایجان تجارت مركزي اولا بيلمه سي اوچون تدبيرلر گؤره جك و يوللار آراياجاقدير.
- يوللارين تعمير و احداثي، پست و تلگراف و تلفن كيمي ارتباط وسايطي نين گئنيشلنديريب،
معاصر حالا سالينماسي حكومتيميزن اساس وظيفه لريندن دير.
- ايشسيزليك له جدي مبارزه ائتمك اوچون جدي تدبيرلر گؤرمك، ال صنايعي، يول ايشلري،
كارخنالار تاسيسي، فلاحت و تجارتين آرتماسي وسيله لريندن جيدي صورته استفاده ائتمه
يي لازم گؤرور.
- خصوصي مالكيت حاققيندا آزربایجان ميللي حكومتي مملكيتن بوتون
ساحه لري اوچون خصوصي مالكيتي قبول ائديب، مملكتين و خالقين اقتصادياتي نين ترقي سينه
و خالقين رفاه حالينا سبب اولان هر جور خصوصي اقداماتا كؤمك ائده جك دير."[13]
بو کئز تهراندا ایله شن سییاستچیلر اؤز آرالاریندا اولان
درین ایدئولوژیک آیریملارا باخمایاراق گونئی آزربایجانی تاپدالاماقدا اوی بیر
اولدولار. دئموکراسی نی یانلیز فارس میللتینه ایسته ین بو سییاستچیلر آزربایجانین
سیلاح گوجو ایله یئنی دن ایشغال اولونماسین ایسته دیلر. گونئی آزربایجان بو
دورومودا سیلاحلانیب اؤزوندن مدافعه ائتمه یی دانیلماز حاق بیلیردی. آنجاق بوتون
دونیانی اؤز دیقتی آلتینا چکن گونئی آزربایجان سویوق ساواشین باشلانغیجینا قوربان
گئتدی. آزربایجان دئموکرات فیرقه سی ایش اوستونده اولدوغو زامان یئنی جه دونیالیق
ساواش بیتیب سویوق ساواش باشلانماق عرفه سینده ایدی. سید جعفر پیشه وری نین شوروی
سییاستچی لر ایله یاخشی مناسیبتلریندن قورخان آمریکا، شوروی یه جیددی بیر
اولتیماتومدا بولوندو. دئمک سویوق ساواش ائله گونئی آزربایجاندان باشلاندی. بو
اولتیماتوم سونوجو شوروی دؤولتی پیشه وری یه یاریمچیلیق دسته ییندن واز کئچه رک
گونئی آزربایجان فارس شوونیزمی اؤنونده یانلیز قالدی. فارس اوردوسو گونئی
آزربایجانی فتح ائتمک آدی ایله یولا دوشوب 21 آذر 1324-ینجی ایلده وحشی جه سینه
بیر داها بو توپراقلاری فارس سؤموروسو آلتینا چکدی. فارس اوردوسو آزربایجانا
گلدیگینده بو اؤلکه نین اون یئددی میندن چوخ اینسانینی قتل عام ائتدی. فیرقه نین
باشچیلاری آرد آردا توتوقلاناراق اعدام دیره کلرینه تاپشیریردیلار. آزربایجانین
ایگید اوغلو فریدون ایبراهیمی نین ایگیدجه سینه اعدام صحنه سینه هئچ بیر زامان
اونوتولان دییل. گونئی آزربایجان یئنه قانلی چکمه لر آراجیللیغی ایله تهران یؤنه
تیمی آلتینا کئچدی. سید جعفر پیشه وری قوزئی آزربایجانا ساری یؤنلدی. آنجاق اورادا
بیر پلانلانمیش اوتومبیل قضاسی سونوجو دونیاسینی ده ییشدی.
21 آذر حرکاتی گونئی آزربایجان سییاسال تاریخینده
باغیمسیزلیغا جان آتان ایلکین دئوینیملردن ساییلیر. بو حرکاتین تمل داشینی کولتورل
ایستکلر اولوشدوراراق تام آنلامی ایله کوتله ایچره اولوسال روحو دیریلتمک ایسته
ییردی. ان آز گونئی آزربایجانین بو دؤنمده بیر ایللیک باغیمسیزلیغی گونئی
آزربایجان سییاسال تاریخینی دؤولتچیلیک تجروبه سینه یییه لندیریدی. دئمک اولار آزربایجانین داهی اؤولادی سید جعفر
پیشه وری اؤز سییاسی نبوغی ایله بو حرکتی گرچکلشدیردی. سید جعفر پیشه وری ایرانین
سییاسال دوزه نینی یاخشیجا آنالیز ائده رک وطن سئورلیک نامینا یولا چیخارکن بو
دؤولتی یاراتدی. بیر سیرا دوشمان گؤروشلو دئییشلر بو حرکاتی سووئت حکومتینه
باغلاماق ایسته ییر. حالبوکی دونیالیق گوجلرین یاراتدیغی ایمکانلاردان فایدلاناراق
دونیالیق گوجلره سؤیکنمک هر بیر سییاسال حرکتین ذاتیندا وار. بیر اولوسون سییاسال
سئچگینلری نئجه دونیالیق گوجلردن فایدالان بیلرلر؟ سوروسو بوتون دئوینیملر ایچره
تارتیشیلان بیر سورودور. او گونکو دورومدا ایسه سول ایدئولوژیسی سؤمورگه چیلیکدن
یاخا قورتارماغی تشویق ائدیردی. گونئی آزربایجانا تای بیر چوخ سؤمورو آلتدا
یاشایان اؤلکه سول ایدئولوژی سی نین یاراتدیغی بو اؤزه ل سییاسال اتمسفردن
فایدالاناراق اؤز سییاسال حاقلارینی قوروماغا چالیشدیلار. دونیالیق گوجلرله آل
وئره کئچمک هئچ بیر زامان اونلارین اته یینه دوشمک آنلامینا گلمز. 21 آذر حرکاتی
تام آنلامی ایله اولوسچو بیر دئوینیم ایدی. بونون تانیغی سطیر به سطیر پیشه وری
نین آزربایجان قزئته سینده یازدیغی یازیلار، آزربایجان دئموکرات فیرقه سی نین
مرامنامه سی، میللی حکومتین یاپدیغی ایشلر و دیل و کولتوره وئریلدیگی اؤنم دیر.
نئجه کی پیشه وری میللی مجلیسین آچیلیشیندا بو سؤزلری سؤیلمکده بولونور:
" میللی مجلیسین تشکیلی مناسیبتی ایله: […] میللتیمیز چوخ
اوزون مدتدن بری اؤز میللیتینی حیس ائدیر. آشکار و غیر آشکار، زمان و مکانا گؤره
اؤزونون آزادلیق و مختاریتی یولوندا مبارزه آپارمیشدیر. لاکین بونلارین هامیسی بو
اوچ آی مدتینده آپاریلان مبارزه یه قطعا برابر توتولا بیلمز. ایندی آزربایجانلی آیدین
بیر صورتده آپاریلان سئچگی لر و اونلاردا مذاکره ائدیلن مسئله لر واسیطه سی ایله
حقیقی بیر خالق و تام معناسی ایله مدنی و حساس بیر میللت سوییه سینه یئتیشمیشدیر.
مین ایللرله تاریخه مالیک اولان ایران دؤولتی نین آرخاسیندا بوگون اون مین نفر
تاپماق اولماز. جاوان دؤولتیمیز ایسه باشینی اوجالدیب ایفتیخار ایله دئیه بیلر کی
بو گون اونون آرخاسیندا میلیونلار کیشی و قادینلار قان تؤکوب، اؤلوب اؤلدورمه یه
فخرله حاضیردیلار. بو ایش میللتین قلبیندن چیخمیشسادا، فیرقه میزین، اونو تشکیل
ائتمکده بؤیوک خیدمتی اولموشدور. […] بیز گرک اؤزوموزو میللتیمیزه و بوتون دونیا میللتلرینه
تانیدیب اؤلکه میزی ایداره ائتمه یه لایق اولدوغوموزو ثبوت ائدک. بونودا میللی
مجلیسیمیزدن گؤزله ییریک."[14]
21 آذر حکاتی فارس اوردوسو ساریندان قانلی جا باسدیریلدی.
آنجاق بو اولوسون باغیمسیزلیق اوغروندا دیره نیشی تاریخین صحیفه لرینه هئچ بیر
زامان اونوتولان دییل. 21 آذر حرکاتی نی بیر جمله ده اؤزه ت لشدیرسک سید جعفر پیشه
وری نین بو سؤزو ایله ایفاده ائتمک اولار:
" آزربایجان تهران ایله بیر یئرده اسیر هندوستان اولماقدانسا،
اؤزو اوچون آزاد ایرلند اولماغی ترجیح وئریر."
حزب خلق مسلمان و شریعتمداری حرکاتی
گونئی آزربایجانین فارس سانترالیزمینه قارشی ان اؤنملی
آیاقلانمالاریندان بیری حزب خلق مسلمان و آیت اله سید کاظم شریعتمداری نین حرکتی
دیر. آیت اله شریعتمداری دونیا شیعه لری نین مرجع تقلیدی اولاراق ایران ایسلامی
دئوریمینین بویا باشا چاتماسیندا اؤنملی رولو اولموشدور. بو آیدین آیت اله، قم دا
اولماغینا باخمایاراق آزربایجانلی اولدوغوندان دولایی، آزربایجان تورکلری ایچره
بؤیوک ائتگی سی وار ایدی. تبریز و آزربایجانین بیر چوخ نفوسو بو آیت اله دان تقلید
ائده رک شریعت یولوندا خرجله مک ایسته دیکلری پارالاری آیت اله شریعتمداری
نین بئیتینه گؤنده ریردیلر. آیت اله
شریعتمداری نین ایران ایسلام دئوریمینده دانیلماز یئری وار، آنجاق اؤز اولوسونا
سؤیکه نه رک سانتیرالیزمه قارشی چیخیب ولایت فقیه ایلکه سینی قبول ائتمه مه دیگی
اوزوندن، خمینی یانداشلاری ساریندان شیددتله تحقیر ائدیلدی. شریعتمداری حرکاتی نی
یانلیز باغیمسیزلیق اوغروندا یارانان دئوینیم کیمی بیلمه سک ده بو دئوینیمین اؤزه
ل اؤزه للیگی بؤلگه سل اولماغی ایدی. شریعتمداری آیاقلانماسیندا بوتون شعارلار
تورکجه اولوب و آزربایجان ایرانین محوری کیمی بلیرتیلیردی. ایرا ایسلامی
دئوریمیندن اؤنجه آیت اله خمینی، شریعتمداری نین سونسوز یاردیمیندان فایدالانماسینا
باخمایاراق، دئوریم تثبیت اولاندان سونرا شریعتمداری نین رئفورمیست دوشونجه لرینه
قارشی گلدی. بو اوزدن شریعتمداری یانداشلاری و خمینی یانداشلاری آراسیندا بؤیوک بیر
چاتیشما باشلادی. شریعتمداری رئفورمیست و اؤزگورلوک سئون بیر آیت اله اولاراق
ایرانی پلورال بیر سوییه ده یؤنه تیلمه سی طرفداری ایدی. دیگر یاندان دیکتاتورلوقلا
دولو ویلایت فقیه ایلکه سینی، ایسلامدا هئچ بیر کؤکو اولمایان قورام کیمی سؤیله
ییردی. بو ایختیلافلار سونوجوندا، تبریز شریعتمداری یانداشلاری ساریندان فتح
ائدیلدی. آنجاق فارس مرکزیتچی قوه لر بونا دوزه بیلمه ییب رسمی صورتده خمینی نین
امری ایله تبریزی بمباران ائتمک تهدیدینده بولوندولار. خمینی یه منسوب قوه لر بو
تهدیددن سونرا تبریزه ساری یؤنه لیب قانلی سوییه ده تبریزی یاتیرتماغا چالیشدیلار.
او گونلره شاهید اولان بیر سیرا فعاللارین دئییشینه گؤره ان قانلی چاتیشمالار،
رادیو-تئلویزیون بیناسی اؤنونده، منصور مئیدانی، داش ماغازالار دا اوز وئره رک
خمینی یانداشلاری آغیر یاراقلار اؤزه للیکله آر پی جی دن ده فایدالانیردیلار. آیت
اله شریعتمداری بو دورومو گؤره رک آزربایجاندا بیر سوی قیریم اوز وئرمه سین دئیه
اؤز یانداشلارینی باریشا چاغیرید. بو چاغیریش سونوجو تبریز خمینی یانداشلاری الینه
دوشدو. شریعتمداری نین بیر چوخ یانداشلاری و حزب خلق مسلمان اویه لری توتوقلاناراق
اوزون مدت حبس لره محکوم اولدولار؛ بیر چوخودا ایسه اعدام دیره کلرینه
تاپشیریلدیلار.
دکتر یالچین ساری کایا، شریعتمداری آیاقلانماسینا، ایراندا
میللیتچیلیک و بؤلگه یه یانسیمالاری کیتابیندا بئله یاخینلاشیر:
" دئوریمین گرچکلشمه
سینده ائتگی لی اولان مرجع تقلید دین آداملاری نین سایی سی چوخ دییلدیر. حتی ساده جه
اوچ ایسم وئریلدیگینده بونلارینی بیری نین خمینی بیری نین طالقانی بیری نین ده شریعتمداری
اولدوغو گؤرولمکده دیر.
شریعتمداری ایلیملی بیر آنایاساچی اولاراق تانیملانان 1905 تبریز
دوغوملو شیعه تورک دین آدامی دیر. 19 یاشیندا قوما گئده رک اورادا شیخ عبدالکریم حائری
یزدی نین یئنی دن جانلاندیردیغی قوم حوزه سینه قاتیلمیشدیر. خمینی ایله صینیف آرخاداشی
ساییلیر. قومدا مجتهد اولموش و نجفه دؤنموش و بورادا داها یوکسک تحصیله دوام ائتمیشدیر.
پیشه وری نین گیریشیمینین ده گرچکلشدیگی ایللرده 15 ایل آزربایجاندا درس وئرمیشدیر.
آیت الله بروجردی طرفیندن قوما چاغریلمیش آنجاق آزربایجانلا باغلارینی قوپارمامیشدیر.
1962-1963 ایللرینده گرچکله شن شاه قارشیتی عصیاندا اؤنملی رول اوینادیغی سؤیله نیر:
حتی بو دؤنمده خمینی نین حیاتی نین قورتاردیغی ادعا ائدیلیر. شریعتمداری نین شاه قارشیتی
کوتله سل گؤستریله ری دستکله دیگینی و 1906-1907 آنایاسانین کسین بیچیمده اویغولانماسینی
طلب ائتدیگینی آنجاق بو طلبین اونون خمینی ایله فرقلیلیغینی اورتایا قویماقدا اولوب
مجتهیدلرین گوجه اورتاق اولدوغو آنایاسالی بیر مونارشییه راضی گؤستردیگینی اثبات ائتدیگینی
بلیرتیر.
ایران ایسلام جمهوریتی نین قورولوش آشاماسیندا تورکلر ائتگین
رول اوینامیشلاردیر. 1978 ایلی 7 اوجاق تاریخینده قومدا میدانا گلن و 20 مدرسه اؤیرنجی
سی نین اؤلدورولمه سینه یول آچان اولایلار، دئوریم سوره جی نین ایلک کوتله سل اولایلاری
نین سببی قبول ائدیلیر. بو اولایدان سونراکی ایکینجی اولای تبریزده گرچکلشمیش قومدا
اؤلنلرین قیرخینجی گونو آنیلیرکن 1978 شوباتینین 18-19-وندا تبریزده میدانا گلن آیاقلانما
بیر آندا تبریزین کنترولونون شاهین الیندن چیخماسینا ندن اولموشدور.
تبریزده اؤنجه اونیوئرسیته ده گؤسته ریلر یوغونلاشمیش سونرا
اصناف، نیسان آییندا اؤیرنجیلره دستک وئرمیشدیر. اؤنجه کی اولایلارین قیرخینجی گونونده
یاپیلان گؤستریلرده بیر اؤیرنجی داها اؤلدورولونجه گؤستریلن بویوتو بیرآز داها بؤیوموشدور.
اولایلار، اورمیه، زنجان و همدان کیمی آزربایجان شهرلرینه یاییلمیشدیر. 10آرالیقدا
تبریزده دئوریم سوره جینده کی ان بؤیوک گؤستریلردن بیری اولان 700000 مین کیشی نین
قاتیلدیغی یوروش گرچکلشمیشدیر. آزربایجانداکی اولایلار 16 اوجاقدا شاه اؤۀکه یی ترک
ائده نه قدر دوام ائتمیشدیر. شاهین اؤلکه یی ترک ائتمه سیندن 1 گون سونرا آزربایجان
تورکجه سینده اولدوز قزئته سی یایینلانمایا باشلانمیشدیر.قزئته ائتنیک حاقلاردان بحث
ائتمیش و تورکجه تورکجه قوللانیمین آزاد اولماسی طلبینی یازمیشدیر.
1979 سونراسیندا میللی کولتور آلانیندا اؤنملی بیر آددیم آتیلمیشدیر. بو "وارلیق"
درگی سیدیر. قلب جراح تورکولوق پروفسور دکتر جواد هیئت و حمید نطقی ائدیتورلویونده
یایین حیاتینا باشلایان وارلیق آدییلا هم تورکجه یی هم ده تورکلویون وارلیغینی وورغولاماقدایدی.
عرب الیفباسی ایله آزربایجان تورکجه سی و فارسجا اولاراق یاینلانمایا باشلایان وارلیقدا
تورکییه و سووئت آزربایجانیندان یازی و شعرلره ده یئر وئریلمیشدیر. وارلیغی سول ائییلیملی
یولداش تعقیب ائتمیش بونلاری داها دوزنسیز چیخان تورکجه یایینلار اولاراق موللانصرالدین،
دده قورقود، کوراوغلو، چنلی بئل و آزربایجان سسی ایزله میشدیر.1979 آرالیق آییندا تبریز
عصیانی بهانه ائدیله رک پارتی قاپاتیلمیش شریعتمداری ائو حبسینده گؤزه تیم آلتیندا
قالدیقدان بیر سوره سونرا وفات ائتمیشدیر. شریعتمداری یئنی رژیمده دین آداملاری نین
یؤنه تیمه قاتیلاملارینی ائلئشدیرمیشدیر. ایران میللیتچیلیگی پئرسپئکتیویندن یاپدیغی
یورودا حمید احمدی، شریعتمداری نین آزربایجان تورکلریندن دستک گؤرمه دیگینی ایما ائتمکده،
"آذری لرین" شریعتمداری ائو حبسینده ایکن ده هرهانسی بیر گؤسته ری یاپمادیقلارینی
ادعا ائتمکده دیر.
بو کولتوره ل بویوتون ائشیگینده آزربایجاندا حرکتلی بیر سیاسی
فعالیت ده سورموشدور. خمینیستلرین ایسلام جمهوریتی پارتیسی نی قورمالارینین همن آردیندان
شریعتمداری طرفدارلاری دا آزربایجاندا مسلمان خالقین جمهوریتچی پارتیسینی قورموشلاردیر.
مسلمان خالقین جمهوریتچی پارتیسی نهضت آزادی ایله بیرلیکده بوتون ایرانداکی ان اؤنملی
سییاسال مرکز قونومونا گله جکدیر. بو حالدا ایسلام جمهوریتی پارتیسی، جبهه ملی، توده،
نهضت آزادی و حزب خلق مسلمان ائشیگینده جیددی بیر سییاسی اؤرگوتلنمه اولماییب، حزب
خلق مسلمان بونلارین ایچینده دوغرودان بؤلگه سللیگه و آزربایجانا وورغو یاپان تک حرکتدیر.
1979 شوباتیندا قورولان و حزب خلق مسلمان اولاراق آنیلاجاق پارتی چوخ شهرده تشکیلاتلانمیشدیر.
یایین ارگانی فارسجا یایین یاپان خلق مسلمان قزئته سی در. پارتی ده تهرانین آزربایجانلی
اصنافی دا ائتگی لی بیچیمده یئر آلمیشدیر. تئهراندا اوزمانلار مجلیسی توپلاندیغی زامان،
حزب خلق مسلمانین آزربایجان قولو ایالتلر مجلیسی نین قورولماسی فیکرینی دستکله میشدیر.
اؤته یاندان بو دؤنمده قورولموش اولان انجمن آزربایجان دا تهرانلا کنفدرال ایلیشگی
قورولماسینی طلب ائده جک قدر ایله رییه گئدیر و یؤنتسل یارقیسال، ائکونومیک و حتی گووه
نلیک ایشلری نین دوغرودان آزربایجان الینده اولماسینی ایسته ییردی. ساده جه حزب خلق
مسلمان طرفدارلاری دییل شریعتمداری ده بالذات مختاریت ایسته دیگینی بیان ائتمیشدیر.
بو دؤنه مین تیپیک اؤزه للیگی خمینی نین اؤنملی هر قونوداکی
قراریندا، قارشیسیندا شریعتمداری یی و اونون آرخاسیندا دا آزربایجانلیلاری گؤردویو
دؤنمدیر. آنایاسا مسئله سی ضدلشمه یی دوروغا چیخارمیشدیر. شریعتمداری نین ده ائتگی
سی ایله آزربایجان تورکلری نین چوخو 2 آرالیق آنایاسا رئفراندومونو بایکوت ائتمیشلردیر.
آنجاق مرکزین کنترلونداکی تبریز رادیوسی شریعتمداری نین آنایاسی نین اولوملو اویلانماسی
اوچون فتوا چیخاردیغی خبرینی یایمیشدیر. بونون اوزه رینه رئفراندوم گونو تبریزده بؤیوک
بیر پروتئستو گؤسته ریسی یاپیلاجاقدیر. بو آرادا 5 آرالیقدا شریعتمداری نین ائوینه
بیر سالدیری دوزنلندی و حزب خلق مسلمان طرفدارلاری بو اولایلا داها دا اؤفکلندیلر.
بو سالدیری یی رسمی یئتگیلیلر افغانیستانلیلارا آتمایا چالیشسادا هرکس آرخاسیندا خمینی
یی گؤرمکده ایدی. 6 آرالیقدا بیر باشقا پروتئستو یاپیلدی. بو گؤستریدن سونرا گؤستریجیلر
رادیونون و سیویل هاواآلانینین کنترولونو اله کئچیردیلر. حتی بو دؤنمده هاوا قوتلری
منسوبلاری نین دا شریعتمداری یانلیسی گؤستریلره قاتیلدیغی بلیرتیلیر. اولایلار تبریزله
سینیرلی دییلدی، اردبیلده حزب خلق مسلمان طرفدارلاری تام حکومت تاسیسلرینی کنترول آلتینا
آلدیلار. حتی جزا ائوینده کی توتوقلولار آزاد بوراخیلیب یئرینه دئوریم موحافیظلارینی
حبس ائتدیلر. حزب خلق مسلمان مرکزین وارلیغینا یؤنه لیک سیلاحلی و میللی بیر آزربایجان
حرکتی حالینا گلمیشدی. اولایلار اوزه رینه، خمینی بیر طرفدن شریعتمداری نین ائوینه
بیر اوزلاشما زیارتی گرچکلشدیردی دیگر طرفدن ده اگر عصیانچیلار تبریزی بوراخمازسا بمبالاریز
تهدیدینده بولوندو. شریعتمداری یئنی یاشانان قانلی کورد اولایلاری نین بیر بنزه ری
نین اولماماسی اوچون اوزلاشما یولونو ترجیح ائتدی.
شریعتمداری نین ایسته یی ایله آزربایجانداکی حزب خلق مسلمان
کنترولو بیر آندا سونا اردیریلدی. آنجاق حزب خلق مسلمانلیلار قیسا سوره سونرا بونون
بیر خمینی اویونو اولدوغونو آنلاییب تبریزده کی خبرلشمه کوله سینین کنترولونو تکرار
اله کئچیردیلر. بیر نئچه دفعه ده ییشدیرن کوله 5 هفته حزب خلق مسلمانلیلارین الینده
قالدی. بو آرادا شریعتمداری طرفدارلاری 700 مین کیشیلیک بیر گؤستری داها یاپیلدی. دئوریم
موحافیظلری ایله حزب خلق مسلمانلیلار آراسیندا چاتیشمالار چیخدی و خمینی آزربایجان
ائشیگیندن بؤلگه یه بیرلیکلر سوق ائتمک زوروندا قالدی، 12 اوجاق دا 11 حزب خلق مسلمان
لیدئری اعدام ائدیلدی. بوندان سونرا شریعتمداری سیاستدن غیررسمی اولاراق سینیرلانمیش
و اؤله نه قدر خمینی طرفیندن ائو حبسینه توتولموشدور.
ماکئی، شریعتمداری نین آزربایجانلیلارین لیدئری اولاراق خمینی
اوچون مجاهدین خلقدن داها بؤیوک بیر تهلوکه اولدوغونو، قطب زاده کیمی جزالاندیرلمایاجاغی
اوچون خمینی نین یؤنلندیرمه سی ایله رادیکال دین آداملاری طرفیندن اخراج ائدیلدیگی
یورومونو یاپار."[15]
قایناقلار:
[1] دورموش حوجا اوغلو
ایله میللیتچیلیک اوزه رینه سؤیله شی، ملاقاتی یاپان: سینان دمیر تورک، سییاسی
اکسن، ایل 1، 17-23 اکسیم 2003، ص11
[2] اومود اؤزکریملی،
میللیتچیلیک قوراملاری؛ ائلیشتیرل بیر باخیش، ایستانبول 1999، ص 76
[3] ایراندا میللیتچیلیک و
بؤلگه یه یانسیمالاری، دکترا تئزی، یالچین ساری کایا، 2007، قورامسال چرچئوه
بؤلومو
[4] بندیکت اندرسون،
خیالی جماعتلر: میللیتچیلیگین کؤکنلری و یاییلماسی، ایستانبول، 1995، ص18-21
[5] اومود اؤزکریملی،
میللیتچیلیک قوراملاری؛ ائلیشتیرل بیر باخیش، ایستانبول 1999
[6] آنتونی دی اسمیت،
میللی کیملیک، چئویرن: تورال سینان اوغلو، ایستانبول 2006،ص31-32
[7]
آنتونی دی اسمیت، میللی کیملیک، چئویرن: تورال سینان اوغلو،
ایستانبول 2006،ص31-32
[8] علی آذری، قیام
شیخ محمد خیابانی در تبریز، ص29
[9] نوید آزربایجان،
ویژه نامه نوروز، 1380
[10] جنبش آزادیستان، شیخ محمد خیابانی، عبدالحسین ناهیدی
آذر، ص47
[11] جنبش آزادیستان، شیخ
محمد خیابانی، عبدالحسین ناهیدی آذر، ص229
[12] سؤزوموز وئبلگی-www.sozomuz.blogspot.com
[13] گذشته چراغ راه آینده است، پژوهش جامی
[14] آزربایجان قزئته
سی، نؤمره 74، 1945
[15] ایراندا
میللیتچیلیک و بؤلگه یه یانسیمالاری، دکتر یالچین ساری کایا، دکترا تئزی، 2007،
ایراندا آزربایجان تورک میللیتچیلیگین تاریخی گلیشیمی بؤلومو
