ملانصرالدین،
آذربایجان-دا ياييملانان ایلک طنز ژورنا‌لی‌دیر. 7 آپرئل 1906-دا ایلک سایی نشر
ائدیلن ژورنال، تیفلیسده غيرت مطبعسينده باسیلماغا باشلانمیش‌دیر. ملانصرالدین،20
جي عصرین ایلک ایللرین‌ده کی قاریشیق سیاسی موحیط و دئییشیک سبب‌لرله بعضی
دؤورلرده ياييم حیاتینا آرا وئرمک مجبوریتینده قالسا دا تخمینن يیرمی بئش ایلده یئددی
یوز یئتمیش آلتی سایی نشر ائدیله‌رک اوزون بیر مدت مطبوعات و ادبیات آلانيندا تأثیرلی
اولموش‌دور. ملانصرالدین موختلیف آرالیقلارلا ييرمی بئش ایل نشر ائدیلمیش‌دیر. او
اؤنجه تیفلیس-ده (1906- 1918)، قیسا بیر مدت تبریز-ده سونرا ایسه باکی-دا فعالیت
گؤسترمیش‌دیر. متخصص‌لره گؤره تیفلیس-ده اوچ یوز یئتمیش، تبریز-ده سککیز، باکی-دا
اوچ یوز دوخسان سککیز سایی چیخمیش‌دیر.
ملانصرالدین
ژورنا‌لی، جلیل محمد قلي زاده و عمر فایق نعمانزاده-نین لیدئرلیینده ياييم حیاتینا
باشلامیش‌دیر. ژورنالا دؤردونجو سایین‌دان اعتباراً قاتیلان میرزه علي اكبر صابیر،
گئرچک اونونه مولا نصرالدین سایه‌سینده چاتمیش‌دیر.
ژورنالین تورکجه
ياييلما بیلمه‌سی اوچون چارلیک روسیاسین-دان ایجازه آلینماسی چوخ آسان اولمامیش‌دیر.
ژورنال، او ایللرده آذربایجان تورکجه‌سی ایله ياييملانان بیر نئچه قازئته و ژورنال‌دان
بیری اولار. بو سببله آذربایجان ادبیاتیندا اولدوقجا اؤنملي بیر قونوما مالیک‌دیر.
ایلک سایی، مین
عدد باسیلان و ياييملانديغي گون خالق آراسیندا بؤیوک ماراق ایله قارشی‌لانان
ژورنالین آد اولاراق تورک طنزينده اؤنملي بیر یئره صاحب اولان ایتی تنقیدلری و
حاضيرجاواب‌لی‌لیغی ایله تانینان مشهور لطیفه تیپی موللانصرالدین (نصرالدین معلم)
آدی ایله ياييملانماسي توپلومسال و سیاسی اولاراق وئره جه يی موباریزه‌ده ایزله یي
جی یولون ایلک ایشاره‌سی‌دیر. ملانصرالدین ژورنا‌لی ياييم حیاتی بویونجا اؤزلليكله
ده تیفلیسده چیخان ساييلاريندا مرکزی رهبرلیکله، اینسان‌لارین دینی دویغولارینی ایستیثمار
ائدن ملالارلا، اخلاق‌سیزلارلا موباریزه‌سینده هجو و قارا طنزي اؤن پلاندا‌دیر.
ملا نصرالدین ژورنا‌لی عینی زاماندا آدی کیمی طنز عونصورلريني ده تورک خالق ادبیاتی
شکیل‌لرین‌دن آلميشدير. ژورنالدا آتا‌لار سؤزلری، بیلمه‌جه‌لر، لطیفه‌لر، تنقيد
عونصورلري اولاراق قوللانمیش‌لار.
ژورنال، بو طنز
عونصورلريني بؤلگه خالقی‌نین ایللردن بری سوسقون‌لوغونو، ازیلمیش‌لیینی و هر شئیه
بویون أیمه‌لرینی تنقید ائتمک، خالقی ایستیثمار ائدن‌لری قطعی بیر شکیلده اورتایا
چیخارماق اوچون قوللانميش دیر. ژورنالین ایلک ساییسيندا ایشتیراک ائدن و ملانصرالدین
تاخما آدییلا جليل محمد قلي زاده طرفین‌دن یازیلان "سیزی دئییب گلمیشم"،
ژورنالین ایزلیجیی یولو، فلسفه‌سینی و مقصدینی اورتایا قویماقدا‌دیر. بو یازیدا
ژورنالین مقصدی‌نین آذربایجان تورک‌لرینی شعورلان‌دیرماق اولدوغو و تورکجه
ياييملاتاجاق بیر طنز ژورنا‌لی اولاجاغی ایفاده ائدیرلر. "ای منیم موسلمان
قارداش‌لاریم! کیمین اوستونه گولدوگونوزو بیلمک ایستییرسینیزسه، او زامان آینانی
قارشینیزا قویون و اؤزونوزه دقتله باخین." (ملانصرالدین 1906/1: 2).
ملانصرالدينین تیفلیس-ده
چیخاریلماسی‌نین ان اؤنملي سببی بورانین اهمیت‌لی مرکزلره یاخین اولماسی‌دیر. بو
سببله ملانصرالدین یالنیز آذربایجان-دا دئییل، ایران-دا دا تأثیرلی اولموش‌دور.
ژورنالین قیسا بیر مدت ده اولسا تبریز-ده ياييلماسي، بو ائتكي ده كي بیر باشقا
اؤنملي سبب‌دیر. "ایران-دا فارسجا چیخان و مشروطيت دؤنمين مشهور نشر اورقان‌لاری
اولاراق بیلینن "نسیم شمال (1907-1912) و صور ايسرافیل" (1907-1908) صحیفه‌لرینده،
ملانصرالدین ژورنا‌لی‌نین گوجلو ائتكيسي گؤرولمکده ایدی."
ملانصرالدین
ژورنالینده تارتيشيلان قونولار
آ- دیل:
ملانصرالدين ژورنا‌لی‌نین آذربایجان ادبیاتین‌داکی أن اؤنم‌لی اؤزلليكلردن بیری،
آذربایجان تورکجه‌سی ایله ياييملانماسي دير. ژورنالین يايين فلسفه‌لرین‌دن بیری،
آنا دیلده ياييندير.
ب- اؤزگورلوك:
ملانصرالدین ژورنالیندا أله آلینان بیر باشقا اؤنم لي قونو دا آزادلیق‌دیر. ژورنالین
ياييم حیاتینا باشلادیغی ایللر، چئشيتلي اؤزگورلوك حرکت‌لری‌نین باشلادیغی بیر
دؤنم دير. روسیا-دا 1905 و 1907 قیام‌لاری‌نین، ایران-دا ایسه مشروطيت-ين حرکت‌لی‌لیگی
یاشانماقدا‌دیر. عثمانلی تورپاق‌لاریندا دا سلطان عبدالحميد سيخي يؤنه تيمينه
قارشي باشلایان یئنی‌لیکچی و آزادلیقچی دوشونجه‌لر، حرکت‌لی بیر دؤورون یاشانماسینا
سبب اولماقدا‌دیر. موللا نصرالدين ده دونیا گؤروشو و ياييم فلسفه‌سی اولاراق بو یئنی‌لیکچی
گؤروش‌لرین یانیندا ایشتیراک ائتمیش‌دیر. ژورنالین آزادلیق یان‌لی‌سی ياييملاری،
خالقی بو قونودا بيلينچلي لنديره رك داها چاغداش بیر ياشام دوزه يينه و شکلینه
چاتدیرماغی آماجلاميشدير.
ج- دین:
ملانصرالدین ژورنا‌لی‌نین ياييملانديفي دؤنمين سیاسی و توپلومسال موحیطی ایچری‌سینده
أن چوخ موباریزه ائتدیگی قونو، دینی اؤزلرینه قالخان ائده‌رک اینسان‌لارین ویجدانی
دویغولارینی ایستیثمار ائدن‌لردیر. خالقین دینی دویغولارینی ایستیثمار ائدن‌لره
قارشی وئردیک‌لری موباریزه‌دن دولايي ملانصرالدين ژورنالینی چیخاران‌لار، دین‌سیزلیکله
گوناهلاندیریلمیش‌لار. اؤزگورلوك، ائشيتليك قونوسوندا يايديقلاري ندنييله يؤنه
تيجي لر له داوام‌لی موباریزه حالیندا اولان ژورنال، دین قونوسونداكي ياييملاردان
دولايي نفوذلو دین آدام‌لاری ایله موباریزه ائتمک مجبوریتینده قالمیش‌دیر. باکی-نین
و تبریز-ین قاباقدا گلن دین آدام‌لاری، ملانصرالدینی چیخاران‌لار و جليل محمد قلي
زاده حاقیندا اؤلوم فتواسی وئرمیش‌لر. ژورنالین هم کاریکاتورلاریندا هم ده یازی‌لاریندا
أن چوخ تنقید اولونان‌لار، موللا‌لار و دین آدام‌لاری‌دیر. ملانصرالدین، ایلک ساییي
سيندان اعتباراً ایسلام دونیاسی‌نین، اؤزه لليكله ده آذربایجان تورک‌لری‌نین اویانیشی
اوچون موباریزه ائتمیش‌دیر. بو ندنله دینی، خالقین اؤنونه بیر مانع اولاراق قویان
و باطيل اینانج‌لارلا دینی اینانج‌لاری قاریشدیریب جاهیل خالقی قورخودان، چاغداش
ائييتيمه (آموزش) قارشی چیخان موللا‌لار، هر ساييدا موطلق ملانصرالدينین تنقیدینه
معروض قالمیش‌لار.
د- ایسلام جوغرافیاسی:
ملانصرالدین ژورنالیندا موسلمان‌لارین گئری قالمیش‌لیغی، چاغداش بيليم لردن اوزاق
دایانما‌لاری، اینسان‌لارا وئریلن ده یرین آزلیغی، ایسلام عالمین‌دکی أن
فوندامئنتال پروبلئم‌لر اولاراق أله آلینار. ژورنالدا ایسلام دونیاسی اولاراق
قافقازلار، عثمانلی و ایرانی گؤره ریک. بو بؤلگه‌ده یاشانان حادثه‌لر، خالقین مادی
و معنوی دورومو، توپلومسال - طنز ژورنا‌لی اولاراق تانيملايا بیله جه ییمیز
ملانصرالدينین صحیفه‌لرینده اؤزونه گئنیش یئر تاپمیش‌دیر.
"ترپنمه آمان‌دیر بالا غفلتدن
آییلما
آچما گؤزونو
خواب-جهالت‌دن آییلما
لای-لای بالا لای-لای
یات قال دالا لای-لای
آلدانما
آييغليغدا فراغت اولا هيهات
غفلتده کئچن‌لر کیمی
لذت اولا هيهات
بیدار اولانین
باشی سلامت اولا هيهات
آت باشینی، یات
بستری راحتدن آییلما
لای-لای بالا لای-لای
یات قال دالا لای-لای"
(ملانصرالدین 1906/19: 2).
ف - قادین:
ملانصرالدین-ده آذربایجان تورک‌لری‌نین توپلومسال حیاتینا عایید أن چوخ یئر وئریلن
قونو، قادی‌نین دورومو‌دور. بو قونو یالنیز آذربایجان تورک‌لری‌نین قادینا یاناشماسي
اولاراق اله آلینمامیش‌دیر. بوتون ایسلام دونیاسیندا قادینا قارشی اولان اولومسوز
رفتار، درگي یازارلاری‌نین تنقید ائتدیک‌لری أن اؤنملي توپلومسال قونو اولموش‌دور.
جمعیتین قادینا باخیشی، قادینلارین حیاتین ایچین‌دن اوزاقلاشدیریلیب ائولره حبس
ائديلمه لري، قیز اوشاق‌لاری‌نین چوخ کیچیک یاش‌لاردا زورلا ائولندیریلمه‌لری سیخ‌لیقلا
قارا طنز نقد اولونار. 20 جي عصرین باش‌لاریندا جمعیتین أن بؤیوک پروبلئم اولاراق
دقت چکن و درگيده ده داوام‌لی اولاراق ایشلنن جاهیللیین أن بؤیوک سبب‌لرین‌دن بیری
ده، جمعیتین قادینا باخیشیندا یاتماقدا‌دیر. ائييتيم‌سیز بوراخیلان قادینلارین آنا
اولاراق یئتیشدیردیک‌لری نسیل‌لر جاهیل‌لیک باتاق‌لیغینا سوروندورولمکده و جمعیت
ایره لي لمک یئرینه داوام‌لی گئریلمکده‌دیر. چوخ گؤجلو و ائتگيلي بیر طنز درگي سي
اولان ملانصرالدین میللی و سیاسی قونولاردا سون درجه حساس بیر سیاست ایزله‌دی.
دؤورون بوتون
رئفورمیست آيدين فيكيرلرينده اولدوغو کیمی جليل محمد قلي زاده ده ملانصرالدین امضاسییلا
قادین حاقلارییلا ايلگي لي یازی‌لار یازدی. ملانصرالدین ژورنالیندا قادین مسئله‌سی
ایله ايلگي لي أن چوخ ایشلنن دوروم، قادینلارین تحصیل‌دن محروم اولما‌لاری و
توپلومسال حیات‌دان موجرد اولاراق ائولره حبس ائديلمه لری‌دیر. ژورنالین ایرمی سککیزینجی
ساییسيندا "بیر قادی‌نین جاوابی" آدلی یازیدا، بیر قادی‌نین
آنلاتمالاريلا آذربایجان قادینلاری‌نین حالی اورتایا قویولور: "يیرمی
دؤردونجو ساييسيندا یازمیسینیز کی، قادینلار پول حسابی بیلمیرلر. بونو سیزین یازمامانیز
لازیم‌دیر. قادینلار باش‌لارینا نه کول تؤکسون‌لر، هانسی مکتبده قادینلارا حسابی
اؤیردیرسینیز کی، پول حسابینی دا بیلسینلر…" (ملانصرالدین 1906/28: 3). يیرمی
دوققوزونجو ساييدا ایسه، خان پري باجی ایله چؤهرچی خالا‌نین بو یازي‌سینا جاواب
وئریلير. بو جاواب، او ایللرین توپلوم ياپيسينين (ساختار جامعه) أن گؤزل تنقیدی‌دیر.
"آی قادین سنی گؤرروم زینوس پیرلری دوشمه‌نین اولسون، سنی گؤروم قیامت گونو
روس قادینلارییلا حشر اولاسین، سنی گؤروم بو دونیادا مؤمن آدام‌لارا حسرت قالاسین،
ائ باشی داش‌لی! سنین اوزونده مگر بیر پارچا حیا یوخموش کی، کیشی‌لر کیمی قازئته‌لره
کاغیذ یازیرسان." (ملانصرالدین 1906/19: 3-6).
ملانصرالدین درگي
سينده قادینلارلا ايلگي لي أله آلینان بیر باشقا قونو دا، قیزلارین چوخ کیچیک یاشدا
عائيله‌لری‌نین زورويلا یاش‌لی کیشی‌لرله ائولندیریلمه‌لری‌دیر. قیز اوشاق‌لاری‌نین
ائولندیریلمه یاش‌لاری‌نین سککیز و دوققوز اولماسی، قادی‌نین و قیز اوشاغی‌نین هئچ
بیر ده یری‌نین اولمادیغینی اورتایا قویماقدا‌دیر. گنلليكله چوخ ائشلي (چند همسري)
بیر عائيله ياپيسينين وارلیغی دا ملانصرالدین درگي سي‌نین تنقیدلرینه آماج اولموش‌دور.
درگي نين اوتوز یئددینجی
ساییسيندا "دوققوز یاشیندا" باش‌لیق‌لی یازی، بو قونوداکی أن یاخشی
اؤرنه ك‌دیر. بیر حاجی‌نین دوققوز یاشیندا سكينه آدلی بیر قیزلا نیکاح قییماق
اوچون ائتدیک‌لری آنلاتيلماقدادیر. حاجی، داها اویون یاشیندا بیر قیز اوشاغی اولان
سكينه‌یه ائلچی گؤندرر. سكينه، ائولیلیگین و أرین نه دئمک اولدوغونو بیلمدیگی
اوچون قبول ائتمز؛ لاکین آتاسی‌نین زورويلا حاجییلا ائولنر. ائولندیک‌دن سونرا
بئله نه اولدوغونو آنلامایان سكينه، اویون اویناماق و ائوینه گئتمک اوچون حاجی‌دان
ایجازه ایستر. "…صاباحی‌سی گون خبر چیخدی کی سن نومحمدین دوققوز یاشین‌داکی
سكينه آدلی قیزینا ائلچی گؤندریب ایسته میسن، سونرا من ائشیتدیم کی سكينه نین آناسی
قیزینا: ‘سنی أره وئریرم.' دئمیش. سكينه: ‘أره وئرمک نه دئمک؟' دئمیش. سونرا ائشیتدیم
کی آناسی: ‘گئتدیک‌دن سونرا اؤیرنرسن.' دئمیش. سونرا ائشیتدیم کی سكينه باشلامیش
آغلامایا و آناسینا دئمیش کی: ‘آنا أرین نه دئمک اولدوغونو منه آنلات…"
(ملانصرالدین 1906/37: 6). جليل محمد قلي زاده-نین ملانصرالدین ماهلاسییلا یازدیغی
"قیز و ننه" شعری ده، قیزلارین کیچیک یاشدا ائولندیریلمه‌لری سببیله چکدیک‌لری
چتین‌لیک‌لری آنلاتماقدادير.
"گئچر گون‌لر، چاتار سئککیزه یاشین
چاغیرار حرص ایله
سنی داداشین
تورشودار اوستونه
گؤزلرین قاشین
دیققت ایله سن ده
اونا باخارسان
……
آخیردا زور ایله
اولار سنه أر
قيرخ یاشیندا ده
وه کیمی بیر نفر
بوینو يوغون،
عقلي نازيك، اؤزو خر
اوندا سن باشینا
نه داش سالارسان
……
سونرا گئديب آلار
بیر اؤزگه‌سینی
سالار اوچونجویه
اؤز هوسینی
آروادلارین کسیلمه‌ین
سسینی
ائشیدیب اود
توتوب سن اودلانارسان." (ملانصرالدین
1906/4: 6).
موسلمان قادینلاری‌نین
چتین ياشاملاری، گيییم لري و حیاتا باخیش‌لاری کاریکاتور‌لارا دا قونو اولموش‌دور.
اون بیرینجی سايينين آرخا قاپاغیندا، ائوده چتین‌لیک‌لر ایچینده اوشاغییلا بیرلیکده
گؤزله‌ین بیر قادین و اونو بیر روس قادینلا آلدا‌دان أری، اون بئشینجی ساييدا کاریکاتوردا
ایسه آتین اوستونده ساز چالاراق گئدن أركك و اونون یانیندا قوجاغیندا اوشاغییلا
گئدن قادین، اون یئددینجی ساييدا چارشاف‌لی قادینلارین بازارداکی حال‌لاری تصویر
ائدیلمیش‌دیر. هم یازارلار هم ده چکرلر، موسلمان قادی‌نین ياشام شکلی ایله يابانجي
قادینلارین ياشام شکیل‌لرینی قارشيلاشديراراق، مدرن ياشامدا قادی‌نین یاخشی‌لاشان
قونومونون موسلمان قادینلار اوچون ده اولماسینا چالیشمیش‌لار.
ك - ائيتيم (تحصیل):
ملانصرالدین درگي سينده أله آلینان توپلومسال قونولاردان بیری ده ائيتيم‌دیر. 19
جي عصرین باش‌لاری، آذربایجاندا تحصیل آلانیندا اؤنملي دئيیشیک‌لیک‌لرین و گليشمه
لرين اولدوغو بیر دؤنم دير.
ملانصرالدینچی‌لر،
میللی ده یرلره صاحيب و مدرن آنلامدا ائيتيم وئره‌جک تؤرك اوخوللارينين سایی‌سينین
آرتیریلا‌راق داها مدرن بیر ائيتيم سویه‌سی‌نین توتولماسی لازیم اولدوغونو
ساوونورلار. ملانصرالدینجیله ره گؤره توپلومو بيلينجلنديره ره ك چاغداش اولوسلار
سطحينه چاتدیرمانین ایلک آشاماسی (مرحله سي)، دوغرو و مدرن بیر ائتيم‌دیر. ائتيمين
چاغداشلاشديريلما‌سی ملانصرالدينین صحیفه‌لرینده دئییشیک شکیل‌لرده أله آلینار.
گ- کندلی و ایشچی
حاق‌لاری: ملانصرالدين -ده خالقین أمیی‌نین قورونماسی و حاقی‌نین هئچ کیم طرفین‌دن
مغلوب اولماماسی قونوسوندا چوخ سایدا یازی، شعر و کاریکاتور نشر ائدیلمیش‌دیر.
1905-جی ایلده باشلایان ایشچی حرکت‌لری
و بو حرکت‌لرین نتیجسي اولاراق اورتایا چیخان سیاسی و اقتصادی دئییشمه‌لر،
ملانصرالدين-ین صحیفه‌لرینده طنز عونصورو اولاراق یئرینی آلميشدير.
قايناق: قادين
باخيشي درگيسي – بيرينجي سايي
يازار: دوكتور
سئدات آدي گؤزل
http://azerfem.blogfa.com/post/6
