تك توران : دوز 100 ایل اؤنجه محمد امین رسولزاده “تورک یوردو” درگی‌سینده چاپ ائتدیردیگی مشهور “ایران تورک‌لری” سیلسیله مقاله‌لرینده ایران تورک‌لری‌نین فارسلاشماسین‌دان بحث ائده‌رک، بو پروسئسده ایکی عاملین – فارس دیلی و شیعه‌لی‌یین خصوصی رول اوینادیغینی بیلدیرمیشدیر. ایکینجی عامیل حاقیندا او یازمیشدیر: “شیعه‌لیک ایران تورک‌لرینی او قدر فارسلاشدیرمیش‌دیر کی، ایندی اونلار اؤزلرینی تورکلشمیش فارس، یعنی اصلن ایرانلی تلقی ائدرلر!”[1] بو مؤوضو باشقا فیکیر بؤیوگوموز – احمد آغااوغلونون دا دقتینی چکمیشدیر. او هله 1900-جو ایلده “کاسپی” قزئتینده یازدیغی مقاله‌ده گؤستریردی کی، فارس‌لار ایسلام دونیاسینی بؤلدولر، “ان داغیدیجی سوسیال-دینی مئیل‌لره مالیک سئکتا‌لار یاراتماقلا ایسلامی ایچیندن گمیردیلر”.[2] احمد آغااوغلو سونرا‌لار یازدیغی “ایران و اینقیلابی” اثرینده بو مسئله‌لری داها گئنیش شرح ائتمیشدیر.[3] میللی شاعیریمیز میرزه علی‌اکبر صابیر ده شئعیرلرینده شیعه-سوننو ضدیت‌لریندن قوورولوب-یانمیش، صفوی-عثمانلی ساواش‌لارینی لعنتلمیش، نادیر شاهین باریشدیریجی حرکتینی تقدیر ائتمیشدیر.
بیزده میللتلشمه
سورجی‌نین (پروسئسی‌نین) لنگ گئتمه‌سی‌نین، ایندی ده
اونون گئدیشینده
حساس پروبلئم‌لرین قالماسی‌نین مذهب مسئله‌سی ایله بیرباشا
علاقه‌سی وار.
بو مسئله‌نی (ائله‌جه ده آنا دیلین رولونو) درک ائتمه‌دن
اؤزللیکله
گونئیده اؤزونودرک پروسئسی‌نین ایره‌لی گئتمه‌سی مومکونسوز
گؤرونور. اونو
دا دئیک کی، بو علمی مسئله‌یه مذهب تعصوب‌کئشلیگی ایله
یاناشساق،
دوزگون تحلیل ائدیب، دوزگون سونوج آلا بیلمریک. اودور کی، بو
ریسکلی مؤوضو
سویوق‌قانلیقلا اله آلینما‌لی، جدی-جدی دارتیشیلما‌لی‌دیر. اونو دا وورغولایاق کی، بو
مقاله‌ده اساساً مسئله‌نین گونئیده تاریخی
کؤک‌لرینه
توخوناجاغیق.
موقاییسه اوچون
ایلک اؤنجه آوروپادا میللتلشمه سورجینده مذهب بؤلونمه‌لری‌نین رولونو قیساجا گؤزدن
کئچیرک.
آوروپادا
میللتلشمه سورجی و مذهب‌لر
اون‌آلتینجی
یوزایل(قرن) اؤزو ایله دونیا دوزنینی دَییشدیره‌جک درین
دَییشیک‌لیک‌لر
گتیردی. اورتا چاغ‌لار بیتمیش، آوروپا‌لی‌لارین سونرا‌لار
مودئرن (چاغداش)
دؤور آدلاندیردیق‌لاری یئنی دؤنم باشلانمیشدی. بو، دونیا
تاریخی‌نین چوخ
اؤنملی حادثه‌لردن بیری‌سی - میللت-دؤولت یارانماسی
پروسئسی‌نین
بیرینجی مرحله‌سی‌نین آوروپانین بیر نئچه اؤلکه‌سینده باش
وئرمه‌سی‌دیر.
مذهب آیریلیق‌لاری یئنی میللت‌لرین میدانا چیخماسینا ندن
اولدو. یوزایل‌لرله
ییغیلمیش ائنئرژی دیشارا ووردو، دونیانین سیاسی
خریطه‌سی یئنی‌دن
جیزیلدی.
اون‌آلتینجی
یوزایل آوروپا تاریخینده فؤوق‌العادده بؤیوک اهمیتی اولان
رئفورماسیا
(اصلاحات) و میللت-دؤولت‌لرین یاراندیغی دؤورون باشلانغیجینی
قویدو. بو، اؤز
نؤوبه‌سینده رئنئسسانس (اینتیباه؟) آدلانان دؤورون منطیقی
داوامی اولدو.
آوروپانین ایدئیا
و مدنی حیاتیندا اساسلی دؤنوشون یارانماسی 16-14
یوزایل‌لرده
آوروپا جمعیت‌لرینده، ایلک نؤوبه‌ده ایتالیا شهر-دؤولت‌لرینده باش
وئرن کؤکلو سوسیال-اقتصادی ایرلیله‌ییش‌لرله باغلی ایدی. اقتصادی فعاللیغین
آرتیمی شرایطینده اینسان شخصیتی اؤنه چیخدی. بو شخصیت اؤز وارلیغینا
گؤره مشهور سلف‌لری‌نین اوغورلارینا دئییل، اؤز باجاریغینا،
آغلینا،
بیلیگینه و تشببوثکارلیغینا بورجلو ایدی. فئودالیزمه خاص اولان سوسیال
موناسیبت‌لر، کورپوراتیو(تعاونی) علاقه‌لر، آسکئتیک کیلسه معنویاتی، اورتا
چاغ‌لار عنعنه‌لری چرچیوه‌سی بو اینسانا دار گلمه‌یه باشلادی. او آرتیق
اؤزونو و اونو احاطه ائدن طبیعتی آیری گؤزده گؤرور، اونون
قیمتلندیرمه
مئعیارلاری، ائستئتیک ذؤوقو، گئرچک موحیطه و کئچمیشه موناسیبتی دَییشیردی.
یئنی دونیاگؤروشون داشیییجی‌لاری موختلیف صنعت صاحیب‌لری و
سوسیال طبقه‌لرین
نماینده‌لری – دؤورون آیدین‌لار صینفی – شاعیرلر،
فیلولوق‌لار،
فیلوسوف‌لار، رسام‌لار ایدی. اونلار اینسانی دیقت مرکزینه
چکه‌رک، اینسانا
خاص اولان کئیفیت‌لری ایلاهی‌نین سخولاستیک آختاریشینا
قارشی قویدولار.
بورا‌دان دا اونلارین آدی – “هومانیست‌لر” (لاتینجا‌داکی
هومو – اینسان،
هومانوس – اینسانا خاص اولان) و یئنی دونیاگؤروشو – “هومانیزم” میدانا چیخدی.
هومانیست‌لر کاتولیک کیلسه‌سی‌نین اینسان
فالیتینی و
تفککورونو نظارته آلماسینی رد ائدیردیلر. اورتا چاغ‌لار
معنویاتینین
دایاندیغی و تفککورون اینکیشافینی محدودلاشدیران دینی
آوتوریتئت‌لر،
عنعنه و ائحکام‌لار تنقید اولونور، علمی آراشدیرما‌لار
آزادلیغی بیان
ائدیلیردی. دونیوی علم‌لر، ادبیات و اینجسنت یارانیردی. یئنی
دونیاگؤروشونده
ایسرار ائدن هومانیست‌لر، اورتا چاغ‌لاردا یاددان چیخماسا
دا خئیلی درجه‌ده
تحریف ائدیلمیش آنتیک دؤورون ارثینه مراجعت ائدیردیلر. آنتیک دؤور مدنیتینده اونلار
اؤزلرینه دوغما اولان غئیری-آسکئتیک روح
تاپیر،
“بو دونیانین” گؤزل‌لیک‌لرینه موناسیبتده آنتیک دؤور یازارلارینین “بوت‌پرست”
ماراغیندان ایلهام آلیردی‌لار. هومانیست‌لر آنتیک دؤور
قایناق‌لارینی و
اینجه‌صنعت عابیده‌لرینی صبیرله ییغیب، بو ارثین برپا
ائدیلمه‌سی و
یاییلماسی ساحه‌سینده بؤیوک ایش گؤردولر. اما رئنئسسانس (اینتیباه) مدنیتی آنتیک
مدنیتین ساده‌جه تکراری، یا اونا یئنی‌دن صاحب
اولماسی
دئییلدی، یئنی تاریخی شرایطده هومانیست‌لر آنتیک مدنیته یئنی معنا گتیردی‌لر،
اونو خئیلی گلیشدیردیلر.
هومانیست‌لرین
ایدئیا‌لاری و رئنئسسانس مدنیتی قاچیلماز اولا‌راق دین
ساحه‌سینه ده
تأثیر ائتدی و بو ساحه‌ده کؤکلو اصلاحات‌لارین باشلانماسینا
ندن اولدو. اون‌آلتینجی
یوزایلین باش‌لارینا دوغرو روما کاتولیک
کیلسه‌سی‌نین
اوولکی دینی و سیاسی گوجو ضعیفله‌دیکجه آوروپا توپلومونون
موختلیف طبقه‌لری
آراسیندا اونا اولان اعتبار آزالیردی. مونارخ‌لار
روما‌دان سیاسی
آسیلی‌لیق‌دان و اونا اؤده‌نیلن وئرگی‌دن آزاد اولماق، اؤز
تورپاق‌لاری
اوزرینده دینی و سیاسی حاکمیته، تحصیل سیستئمینه صاحب اولماق، روما
کیلسه‌سی‌نین یئرلی مولک‌لرینه ال قویماق ایستییردیلر. ساده وطنداش دا دینی
سیتواسیانین(وضعیت) دَییشمه‌سینی ایسته‌ییردی، او کیلسه‌نی
حاقسیزلیغا
قارشی دورا بیله‌جک حاکمیت کیمی گؤرمک ایسته‌ییردی. روما
کیلسه‌سی‌نین
اؤزونون داخیلینده ده اونون گوجونو آرتیرماغا یؤنلمیش حرکات
باشلانمیشدی.
مارتین لوتئر (1483-1546)، ژوهن جالوین (1509-1564) کیمی
رئفورماسیا
ایدئولوق‌لارینین فیکیر و چاغیریش‌لاری بئله بیر قاریشیق و
گرگین موحیطده
یاییلیر، آوروپا یوز ایلدن آرتیق بیر زامان کسیگینده دینی
قارشیدورما‌لار،
حتی یوز مین‌لرله اینسانین اؤلومو ایله نتیجه‌لنن
ساواش‌لار
دؤورونه قدم قویوردو.
کیلسه‌نین
رئفورماسینی (اصلاحینی) طلب ائدن تعلیم‌لره گؤره،
خریستیان‌لارین
اؤز گوناهکار روحونو خلاص ائتمه‌سی اوچون کاتولیک
کیلسه‌سی‌نین
رسمی ائحکام‌لارینا اویغون واسطه‌چی‌لیگینه احتیاجی یوخدور. بونون اوچون طمط‌راقلی آیین‌لرین
ایجراسی دئییل، “عیسی پیغمبرین گوناه‌لاری باغیشلایان
قوربانینا” هر بیر خریستیان مؤمینین داخیلی اینامی
یئترلی‌دیر.
مارتین لوتئر’ین مشهور 95 تئزی‌سینده گوناه‌لارین ایندولگئنسیا (پوللا
آلینان سند) موقابیلینده باغیشلانماسینین مومکون اولمادیغی
گؤستریلیردی.
بونونلا پاپا باشدا اولماقلا کاتولیک کیلسه
ایئرارخیاسینا(سیلسیله
مراتیبینه)، خصوصی طبقه کیمی روحانی‌لره احتیاجین
اولمادیغی
ایدیعا ائدیلیر، دینی روایت‌لر رد ائدیلیر، دینی حقیقتین یئگانه قایناغینین
مقدس کیتاب (اینجیل) اولدوغو بیان ائدیلیر، بیر سؤزله، روما
کاتولیک کیلسه‌سین‌دن
آیریلماق و موستقیل کیلسه‌نی یاراتماق ضرورتی تبلیغ
ائدیلیردی.
لوتئر و باشقا رئفورماسیا ایدئولوق‌لارینین چاغیریش‌لارینی روما کیلسه‌سی
و مقدس روما ایمپئریاسی‌نین (962-1806) تأثیرین‌دن آزاد اولماق ایسته‌ین
یئرلی آلمان حاکیم‌لری سئوینجله قارشیلادی‌لار. آلمان
کندلی‌لری‌نین
یئرلی حاکیملره قارشی عصیان‌لاریندا و فردین دینی
موستقیل‌لیگینی
مدافعه ائتمه‌لری قارشی‌سیندا لوتئر، یئرلی آلمان
حاکیم‌لری‌نین
یعنیندا یئر آلدی، عصیانچی‌لارین ازیلمه‌سینی ایسته‌یه‌جک قدر
دؤولتین اوستونلویونون تبلیغاتینی آپارماغا باشلادی. اما یئنی دینی طریقتی
– پروتئستانت‌لیغی – قبول ائدن‌لر آراسیندا دینین یالنیز پاپا‌دان دئییل،
هم ده یئرلی دؤولت‌لردن آزاد اولماسینی ایسته‌ین دینی ایجماعلار دا یاراندی.
کالوینیست ایجماعلار لوتئریان‌لاردان فرقلی اولا‌راق دینین
دؤولته بویون
ایمه‌سینه قارشی چیخمیش‌لار. روما کیلسه‌سی داخیلینده
ایصلاحات‌لارین
تمثیلچی‌سی ایسه ایسپانیا‌لی راهیب ایگناتیوس اولدو. 1538-جی ایلده او، “عیسی‌نین
ایجماسی” (سوجیئتی اوف ژئسوس) آدلی بیر طریقت
قوردو، اؤزونو و
طرفدارلارینی (ایزویت‌لری) روما کیلسه‌سی‌نین ایختیارینا
وئردی. ایزویت
طریقتی گئنیش میسسیونئرلیک فعالیتینه باشلادی، یوکسک کئیفیتی
ایله فرقله‌نن
تحصیل اوجاق‌لاری قوردو. دینی حیاتداکی بو پروسئسین چوخ اؤنملی
سیاسی نتیجه‌لری اولدو. بیر قروپ پروتئستانت حاکیم‌لر و
شهر-دؤولت‌لر
بیرلشیب، مقدس روما ایمپئراتورونا قارشی ساواشا
باشلادیلار.بعضی
یئرلی کاتولیک کرال‌لار دا اونلارا قوشولدولار. فرانسا
کرا‌لی کاتولیک
اولماسینا باخمایا‌راق، پروتئستانت بیرلیگینی دستکله‌دی،
حتی عثمانلی
سلطانی ایله ایتیفاق قوردو. بو او دئمکدی کی، آرتیق سیاسی
ماراقلار دینی
ماراق‌لاری اوسته‌له‌میشدی. آوسبورگ موقاویله‌سی (1555) پروتئستانت حرکاتینین اوغورلو
نتیجه‌لره واردیغینین سیموولو اولدو؛ وطنداشین مذهب مسئله‌سینده
سربست‌لیگی تانیندی. داها سونراکی Westphalia صولحو (1648) ایسه دینی موتیو‌لرله
آپاریلان سونونجو، اوتوز ایل‌لیک ساواشا
سون قویدو. بو
صولح کونفرانسی تام آنلامدا دونیوی تدبیر اولدو؛ پاپانین
تمثیل‌چی‌سینه
دانیشماق ایمکانی بئله وئریلمه‌دی؛ پاپانین موقاویلنی
ایمضالاماسینا
ده گرک قالمادی. کونفئدئراتیو مقدس روما ایمپئراتورلوغونا
داخیل اولان
300-ا یاخین یئرلی آلمان دؤولتی‌نین فاکتیک موستقیل‌لیگی تثبیت اولوندو.
بو صولح سونرا‌لار معاصر بئین‌الخالق موناسیبت‌لر سیستئمی‌نین اساسینی
قویان حادثه ساییلا‌جاقدی.[4]
رئنئسسانس و
رئفورماسیا آوروپادا میللت-دؤولت‌لرین یارانماسی پروسئسینه
تکان وئردی.
اینگیلتره، نیدئرلاند (هوللاندیا)، فرانسا و موعین معنادا
ایسوئچ
میللت-دؤولت‌لرین یارانماسینین بیرینجی دالغاسینا عاید ائدیله بیلر.[5]
اینجیلین یئرلی دیللره ترجومه ائدیلمه‌سی و تحصیلین یئرلی دیللره کئچمه‌سی
ایله پارالئل اولا‌راق یئرلی دیل‌لرده مشهور ادبی نومونه‌لر
یاراندی.
ایسپانیادا جئروانتئس (اؤلومو 1616-جی ایل) و لوپئ دئ وئگا (1635)، پورتگیزده جاموئنس (1580)، فرانسادا رابئلایس (1553) و مونتایگنئ (1592)، آلمانیادا
لوتئر (1546)، اینگیلتره‌ده سهاکئسپئارئ (1616) و
میلتونون (1674)
اثرلری چوخ تئزلیکله پوپولیارلیق قازاندی. روما‌دان آسیلی
اولمایان میللی
کیلسه‌لر میللت-دؤولت قوروجولوغو پروسئسی‌نین باشلانماسیندا
موهوم رول
اوینادی‌لار. اوزون ایللر فرانسانین فاکتیک ایداره‌چی‌سی اولموش کاردینال
ریجهئلیئو’نین فورموله ائتدییی دؤولت ماراقلارینین اوستون‌لویو (رایسون
د’ئتات) کونسئپتی آز سونرا دیگر اؤلکه‌لرده ده قبول ائدیلدی. بو کونسئپته
گؤره، دؤولتین یاخشی‌لیغی اوچون بوتون واسیطه‌لر مقبولدور. باشقا سؤزله،
میللی ماراقلار اورتا چاغ‌لار دؤورونه خاص اولان دینی دَیرلرین یئرینی
توتدو. دیگر بیر فرانسیز - ژئان بودین’ین سووئرئن‌لیک نظریه‌سی ده میللی
دؤولت فیکری‌نین فورمالاشماسینا موثبت تأثیر ائتدی. یاواش-یاواش اویانماقدا
اولان میللتچی‌لیک فیکری یئرلی مونارخیا‌لاری گوجلندیردی. داوام ائدن
ساواش‌لار میللی شعورون یاییلماسیندا ایستیمول اولدو.[6]
ماراقلی‌دیر کی،
آذربایجاندا دا عینی دؤورده تخمینن عینی پروسئس‌لر باش
وئردی. بورادا
دا مذهب بؤلونمه‌لری سونرا‌لار بؤیوک نتیجه‌لره ندن اولا‌جاق
سورجین اساسینی
قویدو. آنجاق آوروپانین عکسینه اولا‌راق آذربایجاندا
اون‌آلتینجی
یوزایل دینین رولونون ایفراط درجه‌ده آرتماسی، اونون ائتنیک
پروسئس‌لره یؤن
وئره بیله‌جک گوجه صاحب اولماسی، آذربایجانین گله‌جه‌یینی
بلیرله‌یه‌جک
سیاسی-ائتنیک مئیل‌لرین اؤزونو گؤسترمه‌سی ایله سجیعه‌لنیر.
اون‌بئشینجی
یوزایلده دینی-سیاسی دوروم
قاراقویونلو
(1410-68) و آغقویونلو (1468-1501) دؤولت‌لرینده
حاکمیتین مشروع
(لئگیتیم) قایناغی تورک تؤره‌سی ایله یاناشی ایسلام ایدی. بونا اویغون دا حاکمیت قوروم‌لاری
فورمالاشدیریلمیشدی. دؤولتین دینی سیاستی‌نین ایجرا‌چی‌لاری
باشدا صدر (یا صدری-عالی، قاضی-اول-قودات) اولماقلا علاما (روحانی) طبقه‌سی
ایدی. تأثیر و صلاحیت باخیمیندان صدر، امیر-العظمه برابر دؤولت آدامی
ساییلیردی. صدر محکمه، پولیس-قئیدیات، تحصیل
و جامی-مسجید
ایشلرینه باخیردی. صدر و یوکسک روتبه‌لی روحانی‌لر (قاضی‌لر،
موحتسیب‌لر،
موفتولر، ایمام‌لار، مؤذن‌لر، معلم‌لر و مدریس‌لر) دؤولتدن
آیلیق آلیر،
علاوه اولا‌راق اونلارا سویورقال و وقف‌لرین گلیرلریندن پای
آیریلیردی.
آشاغی روتبه‌لی روحانی‌لر ایسه گئچیم‌لرینی خالقین وئردیگی
زکات، فیطره،
هدیه و سایر حسابینا تامین ائدیردیلر.[7] سئیفئددین
ائرشاهینه گؤره،
او زامانکی اولاما بوگونکو آنلامدا مئدیا گؤروینی داشیییر،
حاکمیتین خالقلا
بیرباشا علاقه‌سینی تامین ائدیردی.[8] اودور کی، حاکمیتین
مشرولوغو خئیلی
درجه‌ده سولطانین تایین ائتدیگی و ماعاش وئردیگی
روحانی‌لرین
فعالیتین‌دن آسیلی ایدی. تئز-تئز حاکمیت دَییشیک‌لیگی‌نین
اولدوغو اون‌بئشینجی
یوزایلین سون‌لاریندا خالقی اطاعته چاغیرما‌لی اولان
بو روحانی‌لرین
اؤزلری‌نین مؤوجود حاکمیته لویال موناسیبتی بؤیوک اؤنم
داشیییردی.
سدر و باشقا
یوکسک روتبه‌لی اولاما اساساً فارس‌لاردان عبارت ایدی. اونلارین تورکجه بیلمه‌مه‌لری
ناراضی‌‌لیق، بعضن حتی پروبلئم یارادیردی. تاریخ قایناق‌لارینین بیرینده
سلطان یعقوبون کئچمیش معلمی، فارس کؤکن‌لی
قاضی عیسی ساجوی‌نین
“تورکی بیلمز” اولدوغو اوچون صدر وظیفه‌سینی داشییا
بیلمه‌دیگی
یازیلیر. بورادا گؤستریلیر کی، “تراکیمه اولامه‌سین‌دن
اوتوز-قیرخ نفر”
ساجوی‌دن “تورکی بیلور” بیر آدامی کاتیب تایین ائتمه‌سینی و
مؤهورو تحویل
وئرمه‌سینی طلب ائتمیشدی.[9]
دؤولته بیرباشا
باغلی اولان دینی قوروم‌لارین یانیندا اوجاق‌لار (طریقت‌لر)[10] سیاسی حاکمیتین
دقت مرکزینده ایدی. بیر شئیخین صوفی (تسوووف) تعلیمی بازاسیندا
یارانان اوجاق‌لار سیاسی تشکیلات‌لار اولماسا دا
آز بیر واختدا
سیاسی‌لشه بیلیر، اؤلکه‌ده سیاسی دورومو موعین ائدن اساس
عامل‌لردن
بیرینه چئوریلیردی. مؤوجود حاکمیته قارشی حرکاتین بللی بیر
طریقت-اوجاق
فورماسیندا اؤزونو گؤسترمه‌سی اورتا چاغ‌لار اوچون آدی حال
ایدی. بو سبب‌دن
ده قاراقویونلو و آغقویونلو حؤکمدارلاری شئیخ و
اؤولیا‌لارا
خصوصی حؤرمتله یاناشمیش، اوجاق‌لارلا ایستی موناسیبت قورماغا
چالیشمیش‌لار.
اوزون حسن دؤورونده بو موناسیبت داها دوزنلی شکیل آلمیش،
سولطانین امری
ایله 4000 تکه و زاویه یارادیلمیشدی.[11]
آغقویونلو
ایمپئراتورلوغوندا خالق آراسیندا یاییلمیش اساس اوجاق‌لار
سوننو مذهبلی
خلوتیه، نوربخشیه، نقشیبندیه، بایرامیه و شیعه مذهبلی صفویه
ایدی.
ایسلام
دونیاسیندا گئنیش یاییلمیش و تورک‌لر آراسیندا ان چوخ طرفداری اولان
طریقت‌لردن بیری خلوتیه ایدی. بو طریقت آدینی “هئچ کسین اولمادیغی بیر
حالدا و یئرده الله ایله من دانیشماق” آنلامینا گلن “خلوت” سؤزوندن آلمیش‌دیر.[12]
خلوتیلیگین باشلیجا پرینسیپ‌لری بونلاردیر: لا اله الا الله
دئیه ذکر ائتمه،
الله‌ین یئددی آدی (لا اله الا الله، الله، هو، حق، حی،
قیوم، قهار)،
ایچ دونیانی تمیزلمه و بو سیرادا گؤروله‌جک یوخولارین
یوروملانماسی
ایله معنوی گلیشمه‌نین الده ائدیلمه‌سی.[13] خلوتیلیگین
ایدئیا قایناغی
اولا‌راق اونونجو یوزایل فیلوسوفو عبدوالقاهیر سهروردی‌نین دینی-صوفی
فیکیرلری گؤتورولور. اوجاغین قوروجوسو خوارزملی اخی محمد خلوتی ساییلیر
(اؤلومو 1378/79). او، مشهور شئیخ ایبراهیم زاهید گیلانی‌نین (اؤلوم.
1397، تام آدی: ایبراهیم الزاهید ابن روشن ابن امر بابیل ابن شئیخ بیداری
کوردی السینجانی) یانینا گله‌رک اونون فیکیرلرینی یایمیش‌دیر. محض بو
شخصین آدی ایله باغلی اولان زاهیدی‌لیک طریقتین‌دن خلوتی‌لیک و صفویه اوجاق‌لاری
تؤره‌میش‌دیر.[14] خلوتیه اوجاغینین باشیندا داها سونرا‌لار
سید یحیی
شیروانی (اؤلوم. 1463) و دده عمر روشنی (اؤلوم. 1534)، اونلاردان سونرا
ایسه محمد دمیرتاش (اؤلوم. 1524) و ایبراهیم گولشنی (اؤلوم.1534) دورموشدور.
سیف الدین ائرشاهین’ه گؤره، شیروانی‌دن اعتباراً بو اوجاغین
بوتون
قوللارینین شئیخ‌لری تورک‌دور.[15] شئیخ گولشنی اؤز اصلینی اوغوز خانا
باغلامیش، آغقویونلو ساراییندا بؤیوک نفوذ صاحیبی اولموش، اوزون حسن‌دن
سونراکی سیاسی پروسئس‌لرده، بو سیرا‌دان حاکمیت دَییشیکلیگینده فعال ایشتیراک
ائتمیشدیر. خلوتیه‌نین موختلیف قول‌لارینی تمثیل ائتمیش شئیخ‌لر عثمانلی
ساراییندا دا بؤیوک نفوذ صاحبی ایدی‌لر.[16]
آغقویونلو
سارایینین دستک وئردیگی باشقا بیر اوجاق (طریقت) ده نوربخشیه
ایدی. او،
کوبرویه طریقتی‌نین بیر قولو کیمی یارانمیشدی. بو طریقتی سید
محمد نوربخش
(اؤلم. 1465) قورموشدو.[17] باشقا بیر طریقتی ایسه حاجی بایرام ولی
(اؤلوم. 1430) آنکارادا قورموش، اونا اوزون حسن قایغی ایله
یاناشمیشدی.
قوروجوسونون وفاتین‌دان سونرا بیر نئچه قولا آیریلان بو طریقت اوزون
زامان یاشادی.[18]
چئشیدلی طریقت‌لر
(اوجاق‌لار) آراسیندا ان اوغورلوسو صفویه اولدو. بو
اوجاغین بانی‌سی
شئیخ سید ابولفتح ایسحاق صفی‌الدین الاردبیلی الحسینی (اؤلوم. 1334) سوننو زاهیدیه
(بعضی قایناق‌لاردا خلوتیه)طریقتی شئیخی
ایبراهیم زاهید
گیلانییه بیت ائتمیش، اونون قیزی بی‌بی فاطما ایله
ائولنمیش، شئیخی
وفات ائدندن سونرا اونون یئرینه کئچمیشدیر. صفی‌الدین
خلوتیه
آنلاییشینا قلندرینی (کالئندئریئ) ده قاتا‌راق صفویه اوجاغینین اساسینی
قویموشدور.
صفوی‌لیکده ان
اؤنملی جهت‌لردن بیری‌سی بو ایدی کی، او، خلوتی ترک
ائده‌رک جلوتی
قبول ائتمیش، یعنی خالقلا بیرلیکده اولماغا اوستونلوک
وئرمیش‌دیر.[19]
بو، صفی عائله‌سی‌نین نفوذونو یایماسیندا، داها سونرا‌لار
ایسه سیاسی
حاکمیته صاحیب اولماسیندا موهوم رول اوینادی. عائله‌نین منشایی مسئله‌سینی
ده صفوی‌لر آکتیو تبلیغات عامیلینه چئویرمیشدی‌لر. خلوتیلیگین گؤرکملی
نماینده‌سی شئیخ گولشنی اؤز اصلینی اوغوز خانلا باغلاییردیسا، سوننو
صفی عائله‌سی شیعه‌لیگی قبول ائتدیک‌دن سونرا ادعا ائتمه‌یه باشلادی کی،
اصیل‌لری 21-جی نسیلده یئددینجی شیعه ایمامی موسی کاظیما، 26-جی نسیلده ایسه
ایمام علی‌یه چاتیر. حالبوکی بو مسئله‌نی خصوصی آراشدیرمیش
تدقیقات‌چی‌لارا
گؤره، صفی عائله‌سی‌نین سیدلیکله، پیغمبر نسلی ایله هئچ
بیر علاقه‌سی
اولمامیش‌دیر.[20] عائله‌نین تاریخن ایلک معلوم شخصی فیروزشاه زررین‌کولاه
(“قیرمیزی پاپاق”) آدلی بیریسی‌دیر. او، 12-جی یوزایلین
ایکینجی یاری‌سیندا
اردبیل اطرافیندا مسکونلاشمیش، بورا‌داکی ایسفرنجان و
کلخوران
کندلرینه یییه‌لنیب، بورادا اکینچی‌لیکله مشغول اولموش‌دور. بو شخصین
و اوندان سونرا گلن‌لرین ائتنیک منسوبیتی حاقیندا دَییشیک فیکیرلر قالماقدا‌دیر.
صفوی عائله‌سینی فارس منشأ‌لی،[21] کورد منشأ‌لی،[22] یا
تورک منشأ‌لی[23]
حساب ائدن آراشدیریجی‌لار وار. حتی والدر هینز، صفوی
عائله‌سی‌نین
ائتنیک ترکیبینده گورجو و روم قادین‌لارینین اولماسینی نظره
آلا‌راق،
“ایسماعیلین دامارلاریندا آخان قاندا آناسی مارتا (یعنی یونان، بوندان
باشقا آتا طرفیندن ده روم قاریشیق) دولاییسییلا تورک قانینین اوستون بیر
دورومدا اولمادیغی گؤرولور” کیمی ادعا ایره‌لی سورور.[24] مسئله‌نین دئتال‌لارینا
گیرمه‌دن اونو دئمکله کیفایتله‌نک کی، سونراکی تدقیقاتچینین
نه دئمه‌سیندن
داها اؤنملی‌سی صفوی‌لرین ائتنیک منسوبیتینی نه سایماسی‌دیر. اوندان، ائتنیک کیم‌لیک‌دن
داها اؤنملی‌سی ایسه، بیزجه، سونراکی صفوی
حاکیم‌لری‌نین
کولتور سیاستی‌نین ائتنیک طرفی‌دیر. صفوی اوجاغینین تشکیلاتی
اؤزل‌لیک‌لری
اوزرینه گله‌ک.
صفویه اوجاغی
یالنیز دینی قوروم دئییلدی. اوجاغین باشچی‌لاری
قوووتلندیکجه
بؤیوک سیاسی ایدیعا‌لار اورتایا قویماغا باشلادیلار. اؤزللیکله شئیخ جونئید
(1447-1456) و شئیخ حیدر (1456-1488) زامانیندا
اوجاق اؤلکه‌نین
و جوغرافی بؤلگه‌نین سیاسی حیاتینین موهوم عامل‌لریندن
بیرینه
چئوریلدی. هله 1449-جو ایلده قاراقویونلو جاهانشاه پادشاهین،
ائله‌جه ده عمی‌سی
شئیخ جعفرین تضییق‌لری ایله اردبیلی ترک ائتمیش جونئید،
آنادولویا اوز
چئویرمیش، بورا‌داکی تورک بوی‌لاری آراسیندا فعال ایش
آپارا‌راق چوخلو
طرفدار توپلامیش، بورادا دا نفوذونون آرتماسین‌دان
احتیاط‌لانان
عثمانلی پادشاهینین تضییقی ایله مصر سلطانینین نظارتینده
اولان سوریایا
کئچمیش، عینی قایدادا تورک بوی‌لاری آراسیندا تبلیغات ایشی
آپارمیش‌دیر.
قاراقویونلو پادشاهینا قارشی موباریزه‌ده دستک الده ائتمک
اوچون آغقویونلو
بوی‌لارینین باشچی‌سی، گله‌جک آغقویونلو پادشاهی اوزون
حسنین باجی‌سی
ایله ائولنمیش‌دیر. شیروانشاه خلیل‌الله ایله دؤیوشده محو
ائدیلمیش
جونئیدین یولونو اوغلو شئیخ حیدر (1456-1488) داوام ائتدیردی. او، دایی‌سی
اوزون حسنین قیزی ایله ائولندی، شیروانشاهلا دؤیوشده مغلوب
اولدوق‌دان
سونرا مووققتی گئری چکیلدی. شئیخ حیدرین اینادلا اوجاغین
نفوذونو و
قودرتینی آرتیرماق ختتی سوندا صفوی عائله‌سی ایله آغقویونلو سارایی
آراسیندا موناسیبت‌لرین پوزولماسینا، سونونجونون بو عائله‌نی اؤز نفوذو
اوچون اساس دوشمن ائلئمئنت گؤرمه‌سینه، شئیخ حیدرین اؤزونون
آغقویونلو و
شیروانشاه‌لارین بیرگه حربی گوجو قارشی‌سیندا شهید
دوشمه‌سینه ندن
اولدو. بونا باخمایا‌راق صفوی اوجاغی آغ‌قویون‌لولارا قارشی
موباریزنی داوام
ائتدیردی. حیدرین بؤیوک اوغلو سلطان علی‌نین (1488-1494) اؤلدورولمه‌سی اوجاغی
ضعیفلتمه‌دی، شهیدلرین سایینین آرتماسی صفوی
اوجاغینین
موریدلری‌نین سایینی و سیاسی حاکمیت اوغروندا موباریزه عزمینی داها
دا آرتیردی.[25]
صفوی اوجاغی ان
چوخ گوجونو کؤچری و یاریم-کؤچری تورک بوی‌لاریندان
آلیردی.
اونلارین دا اکثریتی آنادولودا یئرلشمیشدی و اصلینده محض بو
بوی‌لار صفوی
اوجاغینی حاکیمیته گتیردی‌لر. اودور کی بو ماراقلی مؤوضو
اوزرینده بیر
قدر اطرافلی دوراق.
آنادولو بوی‌لاری
ایله صفوی عائله‌سی آراسیندا بیرباشا علاقه‌نین امیر
تئیمور دؤورونده
قورولماسی حاقیندا معلومات چوخ یایغیندیر. تاریخی
قایناق‌لارا
گؤره، امیر تئیمور اردبیلده شئیخ خواجه علی‌نی (1392-1427) زیارت ائتمیش، اونون
خواهیشینه جاواب اولا‌راق روم اسیرلری‌نین آزاد
ائدیلیب، شئیخین
ایختیارینا وئریلمه‌سینی امر ائتمیشدی. بوندان باشقا
اردبیل
اطرافینداکی کندلر پوللا آلینا‌راق شئیخ صفی توربه‌سینه وقف
ائدیلمیش، بو
وقفه توخونولمازلیق حاقی تانینمیش‌دیر. محض بو روم
اسیرلری‌نین بیر
حیصه‌سی اردبیلده (روملولار، یا آنادولو محله‌سینده) مسکونلاشمیش، گئری قاییدان‌لارین
اکثریتی شئیخین نماینده‌سینه چئوریلمیش‌دیر.[26]
شئیخ جونئیدین
آنادولو و سوریایا 1449-جو ایلده باشلامیش یئددی‌ایل‌لیک
سرگوذشت‌لرله
دولو سفری صفوی اوجاغی ایله تورکمن بوی‌لاری آراسین‌داکی
علاقه‌لری یئنی
سویه‌یه قالدیردی. بوی بَی‌لرینین بیر چوخو ایله
مورید-مورشود
موناسیبت‌لری قورولدو. جونئید، اورتا و دوغو آنادولودا
صلاحیت‌لی
نماینده‌لری اولان خلیفه‌لرینی تایین ائتدی. روملو (سیواس-توکات-آماسیا یؤره‌لری)،
اوستاجلی (اوستاجا‌لو، سیواس-آماسیا-توکات)، تکه‌لی
(تکه‌لو، آنتالیا بؤلگه‌سی)، شاملی (شاملو،
سیواس-حلب-قازیانتئپ)،
زولقدر (ماراش-یوزقات) کیمی بؤیوک اویماق‌لار، وارساق (تارسوس-آدانا)، چئپنی
(حلب، سیواس-توکات-آماسیا، ترابزون-بایبورت-گوموش‌حانه-گیرئسون-جانیک)،
اربگیرلی (مالاتیا)، تورقودلو (ارزینجان)، بوزچا‌لی (بورچا‌لی)،
آجیرلی (حلب)، هینیس‌لی (خینیس‌لی، کورد
بویودور)،
چمیشکزک (تونجئلی، کورد بویودور) کیمی نیسبتن کیچیک بوی‌لار
بوتؤو اولا‌راق،
یا دا قیسمن صفوی اوجاغینین/طریقتی‌نین موریدینه
چئوریلدی.[27]
جونئید سیاسی موباریزه‌سینده آرتیق اونلارا گوونه بیلردی. محض بو بویلاردان توپ‌لانان
5-10 مین‌لیک موریدله شئیخ جونئید ترابزون
قالاسینی اله
کئچیرمه‌یه جهد ائتدی.
آنادولوداکی
تورکمن بوی‌لارینین دا صفوی اوجاغینین تیمثالیندا گوون
یئرینه و
مورشوده احتیاجی واردی. زامان کئچدیکجه عثمانلی دؤولتی آنادولونون بیرلشمه‌سی
ایشینی تاماملاییب، تورکمن بوی باشچی‌لارینین حقوق‌لارینی
محدودلاشدیریر،
سونونجولاری زورلا مرکزی حاکمیته و اونو تمثیل ائدن‌لره
تابع اولماغا
مجبور ائدیردی. گئنیش‌لنن و مرکزلشن عثمانلی حاکمیتی
قارشی‌سیندا
رئوانش(اینتیقام، تلافی) قازانماق و اسکی بَی‌لیک‌لرینی برپا
ائتمک آرزوسو
ایله کئچمیش آنادولو بَی‌لیک‌لری‌نین آریستوکراتیاسی و بوی
باشچی‌لاری
اومید یئری کیمی دوغویا باخیردی. اؤز نؤوبه‌سینده آغ قویون‌لو پادشاهی
اوزون حسن (1453-1478) ایسلام دونیاسینین لیدئری اولماق خیالینا دوشموش،
حتی ایستانبولو توتماق پلان‌لاری بئله چکیردی. بو مقصدله موسلمان و خریستیان
دؤولت‌لریندن عبارت آنتی-عثمانلی بلوکونون یارانماسی ایدئیاسینی مدافعه
ائدیر، بو ایستیقامتده آکتیو دیپلوماتیک فعالیت گؤستریردی.[28] درینله‌شن
ضدیت‌لر 1473-جو ایلده عثمانلی و آغقویونلو اوردولارینین
اوتلوق بئلی
دئییلن یئرده باش-باشا گلمه‌سینه سبب اولدو. اوزون حسنین
طرفینده
سئپاراتیست احوال-روحیه‌لی آنادولو ایان‌لاری – قارامان بَی‌لری پیر
احمد و قاسیم، کئچمیش ایسفندیاراوغول‌لاری بَی‌لیگی‌نین باشچی‌سی قیزیل احمد
و باشقا‌لاری ووروشوردو. اوتلوق بئلی‌ده‌کی قلبدن سونرا سلطان مئهمئت(محمد)
فاتئح، کیچیک آسیانین عثمانلی‌یا بیرلشدیریلمه‌سی پروسئسینی
بیردفعه‌لیک
باشا چاتدیردی، آنادولونون مرکزی بؤلگه‌لرین‌ده‌کی سئپاراتیست قوروم‌لاری
دا لغو ائتدی. بونا باخمایا‌راق مرکزلشمیش عثمانلی حاکمیتی‌نین گؤزوندن
دوشمکده اولان آنادولونون کئچمیش ارثی آریستوکراتیاسی دوروملا باریشماق
ایسته‌میر، یئنه ده دوغودا گئدن پروسئس‌لری ایزله‌ییر، اورا‌دان ایمداد
اوموردو. ضعیفلمیش آغقویونلو حاکمیتی‌نین یئرینده گوجلنمکده اولان صفوی
اوجاغی زامانلا بو بوشلوغو دولدورماقدا ایدی.
او بیری یاندان،
مرکزی حاکمیتی تمثیل ائدن دئوشیرمه عثمانلی‌لار یئرلی
اها‌لییه
یوخاریدان آشاغی باخیر، آددیم باشی اونو تحقیر ائتمکدن بئله
چکینمیردیلر.
عثمانلی مامورلا تورک/تورکمن کندلی‌سی و یاریم-کؤچری
اها‌لی‌سی
آراسیندا یارانمیش آیریلیق سونونجولاری چیخیش یولو آراماغا تحریک ائدیردی.
ضیا گؤک‌آلپ چوخ سونرا‌لار عثمانلی-تورک آیریمی حاقیندا یازیردی کی،
عثمانلی تیپی “تورکون کولتورونه و حیاتینا ضررلی اولان ایمپئریالیزم ساحه‌سینه
آتیلدی، کوسموپولیت(جهان وطنی) اولدو، صینیف منفعتینی میللی
منفعتین
فؤوقونده گؤردو. اصلینده عثمانلی ایمپئراتورلوغو گئنیشلدیکجه
یوزلرجه میللت‌لری
سیاسی دایره‌سینه آلدیقجا، ایداره ائدن‌لرله ایداره
اولونان‌لار
آیری ایکی صینیف حالینا گیریردی‌لر. ایداره ائدن بوتون
کوسموپولیت‌لر
(عثمانلی صینیفی)نی، ایداره اولونان تورک‌لر ده (تورک
صینیفی)نی تشکیل
ائدیردی. بو ایکی صینیف بیری-بیرینی سئومزدی. عثمانلی
صینیفی، کندینی
میللت-ی حاکمه صورتینده گؤرور، ایداره ائتدیگی تورک‌لره
میللت-ی محکومه
نظریله باخاردی. عثمانلی، دایما تورکه (ائششک تورک) دئیردی. تورک کندلرینه رسمی بیر شخص
گلدیغی زامان، (عثمانلی گلیر) دئیه هر کس
قاچاردی. تورک‌لر
آراسیندا قیزیلباشلیغین ظهورو بئله بو آیری‌لیقلا ایضاح
اولونا
بیلر.”[29]
بئله بیر
سوسیال-سیاسی موحیطده فرقلی، حتی موخالیف ایدئولوگیانین و
فعالیتین یارانماسی
طبیعی ایدی. بئله بیر اورتامدا آنادولودا قیزیل‌باش‌لیق
یاییلماقدا
ایدی. فاروک سومئر یازیر: “آنادولویا گلن شئیخ جونئید بو
اؤلکه‌ده کندی
مقصدی اوچون بلکه ده اومید ائتمه‌دیگی درجه‌ده ال‌وئریش‌لی
بیر زمین بولدو.
دولاشدیغی کندلی‌لر و کؤچری‌لر آراسیندا شیعه و شیعه‌لییه
موتماییل و
موستعید (مئیللی) پک چوخ زومره‌لر ایله قارشی‌لاشدی.”[30] اؤنملی جهت اودور کی، شئیخ
جونئید بیرمنا‌لی شکیلده اؤزونو پیغمبر اؤولادی،
سید کیمی تقدیم
ائدیردی.[31] بو دا شیعه‌لیگین آنادولودا پراکتیک تجسسومو
اولان قیزیل‌باشلیغا
تام اویغون گلیر، شئیخین طرفدار توپلاییب، تشکیلات
قورماسی ایشینه
یاراییردی. شیعه‌لیک‌ده‌کی تاریخی شخص‌لره، ایلک نؤوبه‌ده
اهلی-بئیته
باغلی‌لیق، تورکمن کندلی‌لری و کؤچری‌لر آراسیندا یئنه ده چوخ یایغین
اولان دده آنلاییشی ایله سسله‌شیر، صفوی شئیخینه آشیری سایغیدا اؤزونو
گؤستریردی. جونئیدین سیاسی مقصدینی آچیق-آشکار اورتایا قویماسی قیزیلباشلارین
مئهدی آنلاییشینا اویغون گلیر، اینسان‌لاردا گله‌جه‌یه
اومیدلر
اویادیردی.
شئیخ جونئیدین
فعالیتی تئزلیکله اؤز بهره‌سینی وئرمه‌یه باشلادی. فاروک
سومئرین یازدیغی
کیمی، آرتیق “طریقتین باشی آذربایجانداکی اردبیل شهرینده،
گؤوده‌سی ده
آنادولودا ایدی. ایراندا طریقتین پک آز منسوبو واردی کی،
بونلار دا
اردبیللی‌لردن، قاراداغ تورک‌لریندن، تالیش‌لاردان، آرانداکی
قارامانلی و
قاجار بوی‌لاریندان ایدی‌لر. ایرانین دیگر یئرلرینده ایسه
طریقت هئچ بیر
وارلیق گؤسترمه‌میشدی.”[32] جونئیدین اوغلو شئیخ حیدرین
دؤورونده آرتیق
آنادولودان قیزیلباشلارین دسته-دسته اردبیله زیارتی
باشلانیر، صفوی
اوجاغینین مادی و اینسان پوتئنسیا‌لی دورما‌دان آرتیر. بو
آرتیش شئیخ
حیدری حرکت ائتمه‌یه وادار ائتدی. یوخاریدا دا قئید ائدیلدیگی کیمی،
آتاسینین یولونو ایزله‌یه‌رک غنیمت مقصدلی ایکی سفردن سونرا
شیروانشاه و آغقویونلو
حاکمیتی ایله توققوشمادا حیاتینی ایتیرمیش (1488) شئیخ حیدر، صفوی اوجاغی ایله
آغقویونلو سارایی آراسیندا موناسیبت‌لری
دوشمن‌چی‌لیک
سویه‌سینه چاتدیرا بیلدی. حیدرین گنج اوغلو سلطان علی‌نین
اؤلدورولمه‌سیندن
(1493) سونرا نؤوبه اونون ایکینجی اوغلو ایسماعیلا چاتدی. اما قیزیلباش‌لار آقونیا
دؤورونو یاشایان آغ‌قویون‌لولارین ایسماعیلی اله
کئچیرمه‌سینه
ایمکان وئرمه‌دیلر. و صفوی اوجاغینین اونیکال(منحصر بفرد) قورولوشو، اردبیل شئیخ‌لری‌نین
اون‌ایل‌لرله داوام ائدن مقصد یؤنلو فعالیتی، بعضن حتی
فداکارلیغی، ایدئولوژی-تبلیغات ساحه‌سینده اونلارین
زامانیندا گرکن
آددیم‌لاری، آغقویونلو حاکمیتی‌نین چورومه‌سی، آنادولونون
قیزیلباش بوی‌لاری
ایله صفوی‌لرین ماراقلارینین اوست-اوسته دوشمه‌سی اون
آلتینجی
یوزایلین باشیندا صفوی عائله‌سی‌نین 13 یاشلی نماینده‌سی ایسماعیلی
سیاسی حادثه‌لرین مرکزینه گتیردی.
|
[1] Mehmed Emin
Resulzade, İran Türkleri (Türk Yurdu ve Sebilürreşad’daki yazılar), hazırlayanlar
Yavuz Akpınar, İrfan Murat Yıldırım, Selahattin Çağın, İstanbul: Türk Dünyası
Araştırmaları Vakfı, 1993, s.18.
[2] А.А. Панисламизм,
его характер и направление, Каспий, 14 апреля 1900.
[3] Əhməd Ağaoğlu,
İran və inqilabı, Azərbaycan Türkcəsinə uyğunlaşdıranı Almaz
Həsənqızı, Bakı:Azərnəşr, 2009.
[4] Ayrıntılı bilgi üçün
baxın: Henry Kissinger, Diplomacy, New York, London etc: Simon&Schuster,
1994, Chapter 3.
[5] Peter Alter,
Nationalism, London,
New York etc.: Edward Arnold,
1994, p. 71.
[6] Avropada millət-dövlətlərin
yaranmasının birinci mərhələsi haqqında baxın: J. H. Shennan, The
Origins of the Modern European State (1450-1725), London, 1974; O.
Ranum (ed), National Consciousness, History and Political Culture in
Early Modern Europe, Baltimore, 1975; C. Tilly (ed.), The
Formation of National States in Western Europe, New Jersey:
Princeton University Press, 1975; Alan Smith, The Emergence of a
Nation State. The Commonwealth of England 1529-1660, London, 1984; Peter Alter, Nationalism, pp.
66-71.
[7] Seyfeddin
Erşahin, Akkoyunlular. Siyasal, Kültürel, Ekonomik ve Sosyal Tarih, İstanbul,
2002, s. 207.
[8] Yenə orada, s. 208.
[9] Yenə orada, s.
210-211.
[10] Təriqət Ərəbcə “yol“
anlamına gələn sözdür. Azərbaycanda xalq arasında daha çox “ocaq” istifadə
edilir. Ocaq-təriqət sufi mənşəli olub, “bir Müsəlmanın mənəvi qabiliyyətini
gəlişdirmək üçün istifadə etdiyi əxlaqi və mənəvi metod və yol mənasını
daşıyır.” (Baxın: Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi,
İstanbul: Tercüman Tesisleri, 1987, s. 195-198.)
[11] Walther Hinz, Uzun
Hasan ve Şeyh Cüneyd,Ankara:
Türk Tarih Kurumu, 1992, s. 104.
[12] Süleyman
Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1991, s. 206.
[13] Mezhepler ve
Tarikatlar Ansiklopedisi, s.80.
[14] Xəlvətilik haqqında
geniş bilgi almaq üçün baxın: Mehmet Rıhtım, Seyid Yəhya Bakuvi vı
Xəlvətilik, Bakı: Qismət, 2005. Eyni yazar Seyid Yəhya Şirvaninin
Türkcə yazdığı “Sufiliyin sirləri” əsərini də çapa hazırlamışdır. Seyid
Yəhya Əş-Şirvani Əl-Bakuvi və Şəfa Əl Əsrar (Sufiliyin sirləri) adlı əsəri,
Nəşrə hazırlayanı Mehmet Rıhtım, Bakı: Elm, 2010.
[15] Seyfeddin Erşahin, Akkoyunlular.
Siyasal, Kültürel, Ekonomik ve Sosyal Tarih, s. 170.
[16] Faruk Sümer, Oğuzlar
(Türkmenler), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, İstanbul: Ana
Yayınları, s. 169; Seyfeddin Erşahin, Akkoyunlular. Siyasal,
Kültürel, Ekonomik ve Sosyal Tarih, s. 171.
[17] Mezhepler ve
Tarikatlar Ansiklopedisi, s.159.
[18] Yenə orada, s.
38-39.
[19] Mehmet Rıhtım, Seyid
Yəhya Bakuvi və Xəlvətilik,s. 102.
[20] Məsələn, baxın:
Əhməd Kəsrəvi Təbrizi, Şeyx Səfi və Təbareş, Tehran, 1324.
[21] John Masson Smith,
Jr., Turanian Nomadism and Iranian Politics, Iranian Studies, vol.
XI, 1978, p. 70;
[22] Əhməd Kəsrəvi
Təbrizi, Şeyx Səfi və Təbareş, s.37; Z. V.
Togan, Sur l’origine des Safavides, Melanges Massignon,
Damas, 1957, III, s. 345-357; Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşu
ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara: Güven Matbaası, 1976,
s. 1-2;
[23] Владимир
Бартольд, Сочинения, том 2, часть 2, Москва: Наука, 1963, с. 748;
Mirza Abbaslı, Safevilerin Kökenine Dair, Belleten, sayı
158, s. 326; Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, Bakı,
1993, s. 33-36; İrene Melikoff, Haci Bektaş Efsaneden Gerçekliğe, İstanbul:
Cumhuriyet, 1998, s. 224; Nihat Çetinkaya, Kızılbaş Türkler.Tarihi
Oluşumu ve Gelişimi,İstanbul: Kum saati, 2004, s.383-398.
[24] Walther Hinz, Uzun
Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 63-64.
[25] Ətraflı bilgi üçün,
məsələn, baxın: Walther Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s.
5-84; Oqtay Əfəndiyev, Səfəvilər və Qızılbaşlar XV əsrdə, Orta
Əsrlər Şərqi. Akad. Z.M. Bünyadovun xatirəsinə həsr olunmuş məqallər toplusu, Bakı:
Elm, 2000, s. 115-131; Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşu ve
Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, s. 1-14; John Masson Smith, Jr.,
Turanian Nomadism and Iranian Politics, Iranian Studies, vol.
XI, 1978, p. 70 -73; Süleyman Əliyarlı (red.), Azərbaycan tarixi,s.323-326.
[26] Məsələn, baxın:
Walther Hinz, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, s. 8-9; Oqtay
Əfəndiyev, Səfəvilər və Qızılbaşlar XV əsrdə, s. 119-120;
[27] Faruk Sümer, Safevi
Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, s. 43-56.
[28] Baxın:Yaqub Mahmudov, Azərbaycan
diplomatiyası. Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə
əlaqələri (XV-XVII yüzilliklər), Bakı: Azərbaycan diplomatiyası,
1996, s. 76-128.
[29] Ziya Gökalp, Türkçülüğün
Esasları, Ankara:
Kültür Bakanlığı, 1990, s. 33.
[30] Faruk Sümer, Safevi
Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, s.10.
[31] Bəzi araşdırıcılara görə,
Cüneyd Səfəvi ocağında birinciliyə sahib çıxmış əmisi Şeyx Cəfərlə mübarizədə
qələbə qazanmaq üçün alternativ məzhəbi seçmiş, bəzilərinə görə məhz bu
Sünni-Şiə ayrılığı Cüneydlə əmisi arasında fikir ayrılığına səbəb olmuşdur.
Baxın: Nihat Çetinkaya, Kızılbaş Türkler.Tarihi Oluşumu ve Gelişimi,s.407;
Faruk Sümer isə hesab edir ki, Cüneydin Anadoluya gəldikdən sonra “Şiəliyi
qəbul etməsi də mümkün, hətta bəlkə daha çox ehtimal olunur.” Faruk
Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin
Rolü, s.10. Walther Hinz’ə görə, Səfəvi ocağı hələ Şeyx Xacə Əli
zamanından artıq Şiə məzhəbinə keçmişdi. Walther Hinz, Uzun Hasan ve
Şeyh Cüneyd, s.15.
[32] Faruk Sümer, Safevi
Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, s.12.
|
|||
|
بو یازی، گوناذ تی‌وی
سایتی طرفیندن کؤچورولموشدور.
