۱۳۹۰ اسفند ۱۹, جمعه

”باتي آزه‌ربايجان آراشديرمالاري مركه‌زي ياراديلماليدير" ــ توران بهادري


تک توران : آزه‌ربايجان`ين باتي بؤلگه‌سينده تورك و كورد آكتيويسمي
"ايره‌وان خانليغي آزه‌ربايجان خانليقلاري آراسيندا هم سيياسي هم ده ايقتيصادي جهه‌تده‌ن آزه‌ربايجان تاريخچيله‌ري طره‌فينده‌ن نه اينكي آز اؤيره‌نيلميش، حتتا دئمه‌ك اولار كي اونودولموشدور. بو لاقئيدلييين اساس سبه‌بي بو اولموشدور كي همين خانليغين اراضيسينده يئرله‌شه‌ن موعاصير ائرمه‌نسيتان رئسپوبليكاسي، سووئت حاكيمييه‌تي ايلله‌رينده موتته‌فيق رئسپوبليكا ساييلديغينا گؤره، آزه‌ربايجان عاليمله‌ري "قارداشليق" نامينا، ائرمه‌ني خالقينين "قلبينه" توخونماميش، تاريخي آزه‌ربايجان´ا مخصوص اولان ايره‌وان خانليغيندان اوز چئويرميش، بئله‌ليكله ده قديم آزه‌ربايجان تورپاغيني، عئلمي باخيمدان هله ٢٠-جي عصرين ٢٠-جي ايلله‌ريندن ائرمه‌ني "قارداشلاريميز"ا باغيشلاميشلار. (١)

گؤروندويو كيمي، توركلوك و موسه‌لمانليغين بؤيوك دوشماني اولان ائرمه‌نيله‌ر، اؤز آدلارينا دئوله‌تله‌ريني ائرمه‌ني تورپاغيندا يوخ، بلكه آزه‌ربايجان´ين ايره‌وان خانليغي آدلانان تاريخي اراضيسينده قورموش و بو غصب ائتديكله‌ري يئرده‌ن، آزه‌ربايجان´ين قاراباغ و ناخچيوان كيمي ديگه‌ر بؤلگه‌له‌رينه ال آتميشلار".

يوخاريداكي نقل ائتديييميز متنده، ايره‌وان خانليغي يئرينه "باتي آزه‌ربايجان" و لاقئيدليك يئرينه "بيلمه‌زليك و خبه‌رسيزليك" و ائرمه‌ني خالقي يئرينه "كورد خالقي" قويولسا، ايران آزه‌ربايجاني`نين غرب بؤلگه‌سينين نه قده‌ر آجيناجاقلي وضعييه‌تده اولماسي بللي اولار. تاسسوفله ميلله‌تيميز اؤز پروبلئمينه زامانيندا يوخ، آنجاق ايش ايشده‌ن گئچه‌نده‌ن سونرا فيكير وئرير. آمما نئجه دييه‌رله‌ر: دالدان آتان داش توپوقدان ده‌يه‌ر.

آزه‌ربايجان´ين باتي بؤلگه‌سي دييه‌نده، چوخلاري اينديكي غربي آزه‌ربايجان اه‌ياله‌تيني نظه‌رده توتورلار. آمما تاريخي قايناقلارا باخديقدا، بو منطه‌قه جنوبدان سنه‌نده‌ج شهه‌رينه دايانير. هله تاريخي منبه‌عله‌ر بير ياندا دورسون، شاه رئژيمينين ايلك جوغرافي و ايداري بؤلگوسونده غربي آزه‌ربايجان اه‌ياله‌تي "دؤردونجو اوستان" آدلاناراق اينديكي شهه‌رله‌رده‌ن علاوه بيجار (گروس)، ساققيز، بانا، ديوانده‌ره و ..... دا احاطه ائديردي كي آديني چكديييميز شهه‌رله‌ر تاريخي، جوغرافييايي و بعضه‌ن ائتنيكي (قوومي) گرچه‌كله‌ره باخماياراق، كوردوستان آدلانديريلان اه‌ياله‌ته وئريلميشله‌ر.

آزه‌ربايجان´ين غرب منطه‌قه‌سي، آزه‌ربايجان´ين ان وئريملي، گؤزه‌ل و ايستئراتئژيك بؤلگه‌سيدير. آزه‌ربايجان´ين بير چوخ چايي (٢) بورانين داغلاريندان آخيب گلير و خوصوصه‌ن تاخيل بئجرمه اوچون ال وئريشلي سولو يئرله‌ره ماليكدير. بونلاردان علاوه تورك دونياسينين غرب-شرقيني بير بيرينه باغلايان تكجه كؤرپو ده باتي آزه‌ربايجان´دير. بو يئرله‌ر صفه‌وي دؤورونه كيمي تمامه‌ن تورك يوردو اولموش، آنجاق بو دؤورون مذهه‌بي ساواشلاريندا و پايتاختين تبريز´ده‌ن قزوين´ه و سونرا ايصفاهان´ا كؤچورولمه‌سي نتيجه‌سينده، اه‌ووه‌ل موكري و سونرالار بيلباس ايتتيحادييه‌سي (٣) آدينا سوننو كوردله‌ر، ضيدد-ي شيعه عوثمانلي حيمايه‌سي آلتيندا بو تورپاقلارين بير بؤيوك قيسمينه گيرميش و يئرلي قيزيلباش توركله‌ريني اؤز يورد يووالاريندان چيخارميشلار (٤) و گيره‌بيلمه‌ديكله‌ري شهه‌رله‌ري ده (اورمو، ماراغا، .....) عصيرله‌ر بويو تهديد ائتميشله‌ر. (٥). آزه‌ربايجان كوردله‌رينين يئرلي توركله‌ره "عجه‌م" دئمه‌له‌ري ده عوثمانليجا بير ايصطيلاح و او دؤوره عاييددير و اونلارين عوثمانليدان گلمه اولماقلاريني گؤسته‌رير.

بو كوردله‌شميش شهه‌رله‌رين ان بؤيوكله‌ري ماهاباد، بوكان و ساققيز´ين اؤز آدلاريندان علاوه بوتون كندله‌ري، داغلاري و تپه‌له‌رينين آدلاري دا توركجه‌دير. بو آدلارين بعضيسي دئوله‌ت طره‌فينده‌ن ده‌ييشديريلميش (سويوق بولاق: ماهاباد، قاراموسالي: سيمينه-بوكان بخشي) و بعضيله‌ري ده سونرادان يئرله‌شه‌ن اهالي طره‌فينده‌ن كورد ديلينه اوياراق تحريف اولونموشدور. (به‌ي كندي و يا بؤيوك كند: بوكان (٦)) و بير چوخو دا فارسجا اوخشاديغي و يا معناسينين آنلاشيلماديغي اوچون ده‌ييشديريلمه‌ميشدير. بونونلا بئله هله ده بو يئرله‌رين توپونيمله‌رينين (جوغرافي آدلار) يوزده دوخساني توركجه و يا تورك منشه‌ليدير. توركجه اولمايانلار دا آنجاق باقرآباد، كربلائي رضاخان و ..... كيمي شيعه-آزه‌ربايجان منشه‌ليدير.

سونراكي ايداري و جوغرافييايي تقسيماتدا، آزه‌ربايجان´ين بير چوخ كوردله‌شميش شهه‌رله‌ري (ساققيز، بانا، ديوانده‌ره و .....) و بيجار كيمي تورك شهه‌ري، كوردوستان´ا وئريلميش و تكجه كورد آدييلا تانينان ماهاباد، غربي آزه‌ربايجان تركيبينده قالميشدير. كورد نوفوسو آرتاراق سرحه‌د داغلاريندان دوزه‌نليكله‌ره و شهه‌رله‌ره ائنمه‌له‌ري و گئچه‌ن ٢٥ ايلده امنييه‌تسيزليك نتيجه‌سينده يئرلي تورك اهالينين مركه‌زي شهه‌رله‌ره كؤچمه‌سي و قارشي طره‌فين ايكي بؤيوك حيزبي واسيطه‌سييله تشكيلاتلانماسي، غربي آزه‌ربايجان´دا گرگين بير شراييط ياراتميش و ماهاباد´دان سونرا دا دؤرد شهريستانين سرده‌شت (ساري داش)، پيرانشهر (خانا)، بوكان و اوشنه‌وييه (اوشنو) دوزه‌لمه‌سينه گتيريب چيخارميشدير.

ايران ايسلام اينقيلابيندان سونرا كورد حيزبله‌رينين فععالييه‌تي نتيجه‌سينده يارانان تهلوكه‌لي شراييطده، تورك شهه‌ري اولان خانا´دان بوتون توركله‌ر قووولموش و سولدوز و اورمو´يا و .... كؤچمه‌لي اولموشلار. ماهاباد و اوشنو شهه‌رله‌رينده‌ن ده بؤيوك تورك آزينليغي قاچماغا مجبور اولموشدور. شيمالي آزه‌ربايجان´دا اولدوغو كيمي، كورد قارداشلاريميز ساققيز، بوكان و ماهاباد´ا كيفايه‌تله‌نمه‌ميش، سولدوز´ا و اورمو´يا دا ال آتميشلار. ١٣٥٨-جي ايلين بيرينجي آييندا سولدوز´دا ٢٠ مين نفه‌رليك حيزبي بير ميتينگ گئچيره‌نده‌ن سونرا، يئرلي تورك اهاليني قيرماق ايسته‌ميش، آمما يئنيله‌ره‌ك ناغادئي كورد اقه‌للييه‌تي ايله بيرليكده ماهاباد´ا قاچميشديرلار. بير نئچه آيدان سونرا، قاچان كوردله‌ر، ناغادئي شهه‌رينه قايتاريلميش، آمما خانا´نين گوناهسيز قاچقينلاريني اؤز يورد-يووالارينا قايتاران و يا حداقه‌ل سولدوز كوردله‌رييله يئرله‌ريني ده‌ييشه‌ن اولماميشدير.

دوغرودان دا وطه‌نين او باش، بو باشي يوخدور. بيز توركله‌ر هر ياندا دا اولساق ائله بئله يئرسيز رحمي كؤنولوك. ١٩٨٩-١٩٨٨ ايلله‌رده (شوره‌وي داغيلاندا) ٢٥٠ مين نفر آزه‌ربايجانلي اؤز آتا-بابا يوردلاريندان (اينديكي ائرمه‌نيستاندان) قووولدو، آمما بير نفر ائرمه‌ني آزه‌ربايجان´دان چيخمادي كي هئچ، گون به گون چوخاليب گوجله‌نديله‌ر. بيلميره‌م نييه بونلاري دوشونه‌نده هم آزه‌ربايجان جومهورييه‌تينين غرب بؤلگه‌سي و هم ايران آزه‌ربايجانينين غرب قيسمي آراسيندا بير بؤيوك اوخشارليق و عئيني طاليع گؤرونور:

-هر ايكي بؤلگه آزه‌ربايجان´ين سرحه‌د، داغليق و ايستئراتئژيك اراضيسيدير.
- بو منطه‌قه‌له‌رده آزه‌ربايجان´ين يوخ، بلكه ائرمه‌نيله‌رين (ايره‌وان ١٩١٨ ميلادي) و كوردله‌رين (ماهاباد ١٩٤٥) تاريخله‌رينده ايلك دئوله‌تله‌ري قورولموشدور.
-هر ايكي منطقه‌ده يابانجيلارين يئرله‌شمه‌له‌ري و نهايه‌ت دئوله‌ت قورمالاري، يالنيز اؤز گوجله‌ري يوخ، ياد اؤلكه‌له‌رين يارديمي ايله اولموشدور.
-بو بؤلگه‌له‌رده يئرله‌شه‌ن ميلله‌تله‌ر و قورولموش و يا قورولاجاق اولان دئوله‌تله‌ر، آزه‌ربايجان توركله‌ري ايله آنادولو توركله‌رينين آراسيني كسميش و يا كسمه‌كده‌ديرله‌ر.
-سونرادان يئرله‌شه‌ن هر ايكي ميلله‌ت، ان آزي بير گوجلو پارتييايا داياناراق اؤز هده‌فله‌ريني ايزله‌ميشله‌ر.
-هر ايكي باسقينچي ميلله‌ت تورپاقلاريميزين بؤيوك بير حيصصه‌سينه صاحابلانماغا قانئع اولماميش، هاميسيني ايسته‌مكده‌ديرله‌ر.

شيمالي آزه‌ربايجان´ين غرب بؤلگه‌سي اولان "تاريخي ايره‌وان خانليغي" بوتونلوكله ائرمه‌ني الينه گئچميش و بوگونكو ائرمنيستان اؤلكه‌سيني اولوشدورموشدور. تورپاقلاريميزدا ائرمه‌نيستان دئوله‌تي ياراناندا، ائعتيراض ائديب و رسمييه‌ته تانيماسايديق و يا هئچ اولماسا تئز تئز كيتابلاردا و قزئتله‌رده بو تورپاقلارين آزه‌ربايجان´ا عاييد اولماسيني وورغولاسايديق، ائرمه‌نيله‌ر جساره‌ت ائديب قاراباغ´ي ايسته‌مه‌زديله‌ر و داييم بيزيم ميننه‌تيميزين آلتيندا ياشايارديلار.

ايندي ايران آزه‌ربايجانيندا دا بئله بير وضعييه‌ت واردير. كوردله‌شميش و آزه‌ربايجان تركيبينده‌ن چيخميش شهه‌رله‌ري آزه‌ربايجان تركيبينه قايتارماق اولماسا دا، آنجاق حودودلاريميزدا اولان شهه‌رله‌ري برك ساخلاماقلا برابه‌ر، بو شهه‌رله‌رين گئچميش تاريخيني و آزه‌ربايجان´ا عاييد اولماقلاريني آراشديريب يازماق لازيمدير. آراز´ين اوتاييندا اولانلار، بو تايليلار اوچون عيبره‌ت درسي اولماليدير. ايندي "ادب" كيمي بيريسي سنه‌نده‌ج´ده اوتوروب "اورمييه كؤكونده‌ن بير كورد شهه‌ريدير" دئمه‌سي بيزيم لاقئيدليييميز و داها دوغروسو بيلمه‌زليييميزده‌ن ايره‌لي گلير.

ايندييه دك تاريخچيله‌ريميزده‌ن بيري بو يئرله‌رين تاريخي، جوغرافيياسي و كيمله‌ره عاييد اولماسيني و كوردله‌رين نه زاماندان بورالارا يئرله‌شمه‌ييني يازيب آچيقلاماميشدير. حتتا بئله اولموشدور كي اؤز توركله‌ريميز آزه‌ربايجان كورد شهه‌رله‌ري دورسون قيراقدا، مياندآب (قوشاچاي)، سولدوز (ناغادئي)، مليك كندي (ملكان)، تيكان تپه (تكاب) و سايين قالا´ني (شاهين دژ) دا كوردوستان سايميشلار. آزه‌ربايجان´ين مركه‌زي اولان تبريز شهه‌رينين تئرميناليندا، آديني چكديييم شهه‌رله‌ر، كوردوستان خططينده يئرله‌شديريلميشدير و اونلارين اوتوبوسلاري كوردوستان ايستگاهي آدلانان يئرده‌ن يولا چيخيرلار. ايندي بير تبريزليده‌ن آدي گئچه‌ن شهه‌رله‌رين هارادا يئرله‌شديكله‌ريني سوروشسان، هر هاراني دئسه آزه‌ربايجان دئمه‌يه‌جه‌ك. چونكو بيزيم عه‌واميميز اؤز يئرينده، اوستاديميز دا يازيچيميز دا بو يئرله‌ري كوردوستان تانييير. آدليم جوغرافيياچي يازيچيلاريميزدان اولان شخصين "درياچه اورميه" (٨) آدلي كيتابيندا سولدوز´ون كوردوستان´دا يئرله‌شدييي ايدديعا ائديلميشدير.

بونون قارشيسيندا

-غربي آزه‌ربايجان اوستانينين بئش كورد شهه‌رينين ايسلامي شوراسي، شهه‌رله‌رينين يئني چكيله‌ن و ان بؤيوك خيياوانينين (خوصوصه‌ن تورك شهه‌رله‌رينه باخان خيياوانلارين) آديني كوردوستان قويموش،
-جومهور ره‌ييسي خاته‌مي`نين اوستانيميزا اولان سفه‌رينده (١٣٧٩) اوندان بو شهه‌رله‌رين تركيبينده‌ن ماهاباد مركه‌زلييينده و موكرييان (مكريان) آدينا بير اه‌ياله‌ت دوزه‌لمه‌سيني ايسته‌ميشله‌ر.
-حتتا بو اه‌ياله‌تين يارانماسينا زمين حاضيرلاماق اوچون "موكرييان كوردوستانينين طبيعي جوغرافيياسي" (٩) آدلي اثه‌ري يازيب و تبريز دانيشگاهي اوستادينين يارديميندان دا تشككور ائتميشديرله‌ر. سونرا بو كيتابي كوردوستان آموزش و پرورش ايداره‌له‌رينه و اونلارين دا الي ايله مدرسه‌له‌ره گؤنده‌رميشله‌ر.
-شيمالي عيراقدا يازيلميش "موكرييان كوردوستاني" كيتابيني فارسجايا چئويره‌ره‌ك ارده‌بيللي "آنا" نشريياتي طره‌فينده‌ن يايميشديلار.
-هر ايل سونو سنه‌نده‌ج و ماهاباد´دا و هابئله تئهراند´دا ياشايان كوردله‌ر – پارلئمان كورد فراكسييونو باشدا اولاراق- واسيطه‌سييله كوردوستان تقويمي چيخارميش و آزه‌ربايجان تورك شهه‌رله‌ريني ده او جومله‌ده‌ن اورمييه‌ني ايچينه داخيل ائتميشله‌ر.
- ماهاباد رادييو-تئلئويزييونو واسيطه‌سييله ساده بير مسه‌له‌له‌ري باهانا ائده‌ره‌ك تئهران رادييو-تئلئويزييونونا گوزاريش گؤنده‌ريب و غربي آزه‌ربايجان´ين بوتون جنوب شهه‌رله‌ريني كورد و ماهاباد´ا تابئع كيمي گؤسته‌رميشله‌ر،
-و حتتا اورمو گؤلو´نه گليب كؤچه‌ن قوشلاردان بئله واز گئچمه‌ميش بو بؤلگه‌ني سانكي ماهاباد´ين گؤلو كيمي تانيتميشلار.
-باتي آزه‌ربايجان´ين جنوب غربينده (١٠) يئرله‌شه‌ن كورد شهه‌رله‌ريني آزه‌ربايجان شهه‌ري كيمي يوخ، كوردوستان´دان قوپاريلميش بير شهه‌ر كيمي قله‌مه وئرميشله‌ر.
-عيراق كوردله‌ري، غربي آزه‌ربايجان اه‌ياله‌تيني تمامه‌ن ماكي`دان تيكاب´ا قده‌ر، بؤيوك كوردوستان خريطه‌سينه داخيل ائتميش و بو خريطه‌ني (١١) آزه‌ربايجان´ين بوتون كورد شهه‌ر‌له‌رينده يايميشلار.

بيز بونلارين قارشيسيندا نئيله‌ميشيك؟!

آزه‌ربايجان ايچينده، آزه‌ربايجان شهه‌رله‌رينه قوندارما تاريخ، جوغرافييا و سيجيللي ياراداندا، بيز ده دوروب باخيب و چوخ واختلار دا اونو تصديقله‌ميشيك. بو لاقئيد ياناشماقلار، قارشي طره‌في جساره‌تله‌نديرميش و الينده توتدوغو و سونرا صاحابلانميش شهه‌رله‌رده‌ن علاوه، آزه‌ربايجان´يميزين باشقا كورد آزينليقلي شهه‌رله‌ريني ده ايسته‌ميشله‌ر:

 -ماهاباد رادييو-تئلئويزييونوندان باشقا غربي آزه‌ربايجان اوستاني كاناليندان دا توركجه‌يله برابه‌ر كوردجه وئريليش وئريريك.
 -ماهاباد´ي (١٢) غربي آزه‌ربايجان´ين جنوبوندا يئرله‌شه‌ن شهه‌رله‌رين ايداري مركه‌زي ائيله‌ميشيك.
 -ايران كوردله‌رينين ان تانينميش و بئين الميله‌لي (بين المللي) درگيسي "سروه" (١٣) نين كوردوستان آدينا اورمييه‌ده چيخماسينا گؤز يومموشوق.
 -"صلاح الدين ايوبي" نشريياتي و "مركزي نشري فرهنگي و ادبي كوردي" تشكيلاتي سنه‌نده‌ج و يا ماهاباد´دا يوخ، اورمييه´ده فعالييه‌ت گؤسته‌رير و اورمييه´ني دونيايا و ديگه‌ر كوردله‌ره بير آزه‌ربايجانلي شهه‌ر كيمي يوخ، كورد شهه‌ري كيمي تانيتديرير.
 -بئله بير مركه‌زين چاليشماسي نتيجه‌سينده بيزيم گنج اولان اده‌بيياتچي آراشديرماجيلاريميز دا (١٤) تورك اده‌بيياتي دئييل، بلكه "كورد اده‌بيياتيندا شاهنامه" موعضوسوندا تدقيقات آپاريرلار.
- بيز توركله‌رين داغيناقليغي، ميللي شوعورسوزلوغو و ساغ- سولون داليسيجا گئتمه‌سي و بعضه‌ن رووشه‌ن فيكيرليك اداسي چيخارداراق سئچگيله‌ره قاتيلماماسي و اونلارين كورد حيزبله‌ري و ميللي شوعور اساسيندا بيرله‌شمه‌له‌ري نتيجه‌سينده، حاقلاري اولان ٣ وكيلده‌ن علاوه ٢ وكيل ده اورمو و سولدوز´دان پارلئنمانا گؤنده‌ريب و اوستانين ١٢ وكيلينده‌ن بئشيني اؤزله‌رينه مخصوص ائتميشله‌ر.
-          و يئنه ده اورمييه´ده‌ن كورد وكيلي گؤنده‌رمه‌ك كيمي سابيقه‌سيز اولان، ٢ نفر كورد بو شهه‌رين ٩ نفرليك شوراسينا سوخابيلميشله‌ر.
 -بوتون بو ايره‌ليله‌ييشله‌رين نتيجه‌سي اولاراق، اوستاندارين يارديمچيلاريندان بيري و اوستان ايش ايداره‌سينين ره‌ييسي كورد سئچيلير كي بو ره‌ييسين ايلك ايشي حاق سسيميز اولان "نويد آزربايجان" نشرييه‌سيني باغلاماغا چاليشماق اولور.
- سنه‌نده‌ج´ده چيخان كوردجه درگيله‌ر، اوجومله‌ده‌ن سنه‌نده‌ج´ين ايكينجي وكيلي دوكتور جلاليزاده`نين "سيروان" (١٥) هفته‌لييي اورمييه قزئتله‌رينده‌ن تئز (تبريز´ين نشرييه‌سي ده اولسا بورالارا گلمه‌ز) بوتون اوستان شهه‌رله‌رينه يئتيشيب و ساتيلير. بو نشرييه‌ده "مناطق كوردنشين" آدييلا بوتون غربي آزه‌ربايجان شهه‌رله‌رينده‌ن خبه‌ر درج اولور و غربي آزه‌ربايجان اه‌ياله‌تي كوردنشين منطه‌قه‌له‌رين باشيندا گتيريلير.

آمما بونلارين قارشيليغيندا:

-كوردوستان اه‌ياله‌تينده ياشايان و بو اوستانين ياريسينا ياخين بوتون شرق قيسمه‌تيني توتان قوروا (قروه) و بيجار توركله‌رينده‌ن كيمسه‌نين خبه‌ري يوخدور.
 -كوردوستان اوستاني تئلئويزييون كانالينين بير دقيقه بئله توركجه وئريليشي يوخدور.
 -بو شهه‌رله‌رده -كيرمانشاه´ين سونقور تورك شهري ايله بيرليكده- بير صحيفه‌ليك توركجه قزئت ده چيخمير.
- اينديكي دئوله‌ت سؤزچوسو و گئچميش كوردوستان اوستانداري كوردچو "رمضانزاده"نين هيدايه‌تي ايله آلتينجي مجليسه بو ايكي شهه‌رده‌ن كورد ميلله‌ت وكيلي سئچيليبدير كي آللاها شوكورله‌ر اولسون يئددي دؤورده تيكرارلانمادي. سنه‌نده‌ج كوردله‌رينين گئجه گوندوز فيكيرله‌ري آزه‌ربايجان كوردله‌ري اولاراق، هئچ بيزيميز كوردوستان اه‌ياله‌تينده ياشايان توركله‌رده‌ن سؤز آچميريق. بير حالدا كي همين توركله‌ر ميلله‌ت وكيلي ساييسي باخيميندان (٦ دان ٢)، غربي آزه‌ربايجان كوردله‌رينده‌ن (١٢ دن ٣) يوخاريدا دورورلار.
-           كوردوستان اه‌ياله‌تينين اساس صنايئعي، سيمان و دمير اريتمه كرخانالاري و گئنيش اكين يئرله‌ري بيجار و قوروا´دا يئرله‌شير و خاته‌مي دئوله‌ت باشينا گله‌نه كيمي بو اوستانين سيياسي و ايداري و امنييه‌تي مقاملاري بو شهه‌رله‌ردن سئچيليردي

بوتون بونلاري گؤزده‌ن گئچيره‌نده و شيمالي آزه‌ربايجان´ا عيبره‌ت گؤزويله باخاندا تكجه بير آيدين يول گؤرونور، او دا آزه‌ربايجان جاميعه‌سينه ياراشان بير آراشديرما مركه‌زي ياراتماقدير. بو مركه‌ز:

-          اؤزونه ماكي، چالديران، خوي، سالماس، اورمو، سولدوز، اوشنو، خانا، قوشاچاي، سايين قالا، تيكان تپه، بيجار، قوروا و سونقور شهه‌رله‌رينده‌ن عوضو سئچه‌ره‌ك بو يئرله‌ر حاققيندا معلومات توپلاييب و آراشديرمالار آپارابيله‌ر.
-          بو عوضوله‌رين يارديمي ايله آزه‌ربايجان´ين غرب بؤلگه‌سينين تاريخچه‌سي و تاريخي جوغرافيياسي (خوصوصييله تئيموري و صفه‌وي دؤورو) يازيلماليدير.
-بو شهه‌رله‌رين ميلله‌ت وكيلله‌رييله داييم تماسدا اولوب لازيم اولان تكليفله‌ري وئرمه‌ك اولار.
-بو شهه‌رله‌رده خوصوصه‌ن قوروا و بيجار´دا و ها بئله دانيشگاهلاريندا توركجه قزئت، درگي و كيتاب چيخارماغا يارديم گؤسته‌رمه‌ك لازيمدير.
-بيجار´ين هم مده‌نييه‌ت و هم لهجه و هم مسافه‌ت ياخينليغي اوزونده‌ن زنگان´ا، و قوروا´ني دا همين نده‌نله‌ره گؤره همه‌دان´ا باغلاماغا يوللار آختاريلماليدير.
-قارشي طره‌فده‌ن اراضي ايدديعالار اؤنه سوروله‌نده، آراشديرما مركه‌زي سنه‌نده‌ج´ه كيمي شهه‌رله‌رين، تاريخي آزه‌ربايجان´ا عاييد اولماسيني ايره‌لي سوره‌بيله‌ر.
-اورمييه‌ده فعالييه‌ت گؤسته‌ره‌ن كورد مركه‌ز و درگيسينين ييغيشديريلماسي و ان آزي سنه‌نده‌ج و كيرمانشاه كيمي شهه‌رله‌ره آپاريلماسي حاقدا مسول مقاملار و او جومله‌ده‌ن موللا حسه‌ني جنابلاري ايله ده گؤروشوب دانيشماق اولار.
-باشقا اوستانلاردا اولدوغو كيمي رادييو-تئلئويزييون يالنيز اوستان مركه‌زينده اولماليدير.
-ماهاباد يالنيز بير نئچه كند واسيطه‌سييله اورمو درياسييلا قونشودور. بو كندله‌ري قونشو شهه‌رله‌ر او جومله‌ده‌ن مييانداب و يا ناغادئ`يه باغلاماق لازيمدير.

آنجاق آراشديرمالار مركه‌زي كيمي تشكيلات، كيتابلاردا، درگيله‌رده و خريطه‌له‌رده اولان يالان و اويدورما ايدديعالارا منطيقي جاوابلار يازيب باتي آزه‌ربايجان مسه‌له‌سيني لازيم اولان يئرله‌ره او جومله‌ده‌ن آزه‌ربايجان ايجتيماعييه‌تينه گوجلو بير شكيلده چاتديرابيله‌ر. بو مركه‌ز اورمييه´ده نويد آزربايجان و يا وارليق دفته‌رينده و يا هر بير آزه‌ربايجان سئوه‌ر ائوينده ساده و عئلمي بير شكيلده قورولابيله‌ر. يالنيز بئله عئلمي-تحقيقي تشكيلاتلار بو كوردله‌شمه پروسئسينين قاباغيني آلماغا قاديردير. بونو بيله‌ره‌ك كي باتي آزه‌ربايجان، آزه‌ربايجان يوردونون آچاريدير و بو آچار هر هانسي ميلله‌تين الينده اولسا او خالق، ايران آزه‌ربايجانينا حاكيم اولاجاقدير. اونوتماياق كي ايراندا آزه‌ربايجان توركله‌ري شرقده گيلان-مازه‌ندران اه‌ياله‌تله‌رينه كيمي ايره‌ليله‌ميش و جنوبدان دا تئهران´ي الل.ه‌رينه آلميشلار. آنجاق يالنيز غربده باسيليب گئريله‌ميشله‌ر.

اينشاللاه بو يازي چاپ اولماق همين، وطه‌ن سئوه‌ر عاليمله‌ريميز و تاريخچي، جوغرافيياچي و سيياسه‌تچي بيليم آداملاريميز، بئله بير مركه‌زي ياراتماغا اؤز حاضيرليقلاريني بيلديريب و اؤز فعالييه‌تله‌ري ايله بو گئريله‌مه و تورپاق ايتيرمه‌نين قاباغيني آلاجاقلار. آزه‌ربايجان´ين بو بؤلگه‌ده و بو موره‌ككه‌ب شراييطده ياشايان اوخوموش جاوانلاريندا بير ميللي حيس اويانيبدير كي اوندان يارارلانماق و دوغرو ميلله‌ت يولونا يؤنله‌نديرمه‌ك گره‌كدير. بئله اولماسين كي قوزئي آزه‌ربايجان´دا ديييله‌نله‌ر كيمي "ايره‌وان خانليغي جهه‌ننه‌م، قاراباغ´يميز و اوسته‌ليك يئددي شهه‌ريميز ده گئتدي"، بيز ده دييه‌ك كي "ساققيز، بوكان، ماهاباد جهه‌ننه‌م؛ اورمو، سولدوز، سالماس، تيكان تپه و سايين قالا دا گئتدي" و سونرا باشلاياق اليميزده‌ن چيخيب بير داها قاييتمايان يوردلاريميزا تاريخده‌ن سيجيللي دوزه‌لده‌ك. آمما سئوينمه‌ليييك كي بو تايدا هله ده چوخ گئج اولماييبدير.

اته‌ك يازيلار:

١- ايره‌وان خانليغي، فواد علييئو-عورفان حسه‌نوو. باكي، آزه‌ربايجان دئوله‌ت نشريياتي ١٩٩٧ . ص٣
٢- او جومله‌ده‌ن: جيغاتي، تاتائو، قيزيل اؤزه‌ن و ....
٣- بيلباس بيرلييي منگه‌وه‌ر، پيران، مامئش، زرزا و ....ده‌ن عيباره‌تدير.
٤- شرفنامه (قرن ١١ ه. ق.) امير شرف خان بدليسي، به كوشش محمد عباسي
٥- سونرالار قاجار دؤورونده بو تهديدله‌ري قارشيلاماق اوچون ساكينسيز سولدوز´ا قاراپاپاق توركله‌ريني يئرله‌شديرديله‌ر.
٦- به‌ي كندي= بوكان، مليك كندي= ملكان آد ده‌ييشديرمه‌سينده ده بو پيروسه گئتميشدير.
٧- بهاءالدين ادب، سنه‌نده‌ج´ين ٥ نجي و ٦ نجي دؤورو ان كوردچو وكيلي و كورد فراكسييونونو قورانلاردان بيري، اورمييه‌ده‌ن تاريخده ايلك دفعه اولاراق كريم فتاح پور آديندا بير كورد وكيلي سئچيله‌نده‌ن سونرا بو سؤزو دئميشدير.
٨- درياچه اورميه، بهروز خاماچي، تبريز، مهد آزادي
٩- جغرافياي طبيعي كردستان موكريان، با تاكيد بر حوضه زاب (شهرستانهاي سردشت، بانه، پيرانشهر، مهاباد، بوكان، سقز، نقده و اشنويه). سعيد خضري، تهران، ناقوس، چاپ اول، ١٣٧٩ . تبريز دانيشگاهينين طبيعي جوغرافييا قوروپونون اوستادي دوكتور بهروز ساي صراف`ين بو يازارا يارديمي اولموشدور.
بو سيرادان اولان باشقا بير كيتاب، بررسي اوضاع طبيعي، اقتصادي و انساني كردستان (نمونه كردستان مكري)، حبيب الله تاباني، مهاباد، انتشارات سيديان، چاپ دوم، ١٣٥٨
١٠- غربي آزه‌ربايجان´ين كورد شهه‌رله‌ري بو اه‌ياله‌تين جنوب غربينده يئرله‌شير آمما اونلار بو محدوده‌ني گئنيشله‌نديريب بوتون جنوبا شاميل ائديرله‌ر.
١١- بو خريطه‌يه ايراندان توتون باتي آزه‌ربايجان، كوردوستان، كيرمانشاه و ايلام سالينميشدير. عيراقدان كركوك و موصول دا منيمسه‌نميشدير و توركييه‌نين بوتون شيمال-ي شرق، شرق، جنوب-ي شرق و مركه‌زينه كيمي بو خريطه‌يه داخيل ائديلميشدير.
١٢- جنوبي شهه‌رله‌رين خوصوصه‌ن سولدوز´ون چوخلو ايداره و بانكلارينين مركه‌زي ماهاباد´دا يئرله‌شمه‌كده‌دير كي بو دا بوشهه‌رله‌رين ايداره و بانكلاريندا كورد ايشچيله‌رين چوخالماسينا و ‌نهايه‌ت حاكيمييه‌تينه گتيريب چيخارميشدير.
١٣- بو كوردجه درگي ١٣٦٤ ده‌ن ١٥ مين تيراژلا چيخماقدادير. بو " مجله بين الملل و انتشارات و مركز نشر"ين ايمتييازي ١٣٥٩ جو ايلده دؤردونجو كونگره‌ده‌ن سونرا كوردوستان دئموكرات پارتيياسيندان آيريلانلار اوچون وئريلميشدير و اونو داخيله و ائحتيماله‌ن امنييه‌ت ناظيرليكله‌ري مالييه‌له‌شديرير. اونون ايلك باش يازاري "قاضي محمد"ين شاعيري "هيمن" اولموش و اينديليكده احمد قاضي باش يازاريدير. مييانداب ميلله‌ت وكيلي "محبي نيا" دا بير نئچه ايل اونون سوروملو مودورو اولموشدور.
١٤- سجاد آيدينلو. شاهنامه در ادبيات كردي اورميه، انتشارات صلاح الدين ايوبي
١٥- آلتي ياشيندا، ١٦ صحيفه‌ليك و ٥٠ تومه‌ن ده‌يه‌رينده كوردجه و فارسجا هفته‌ليك درگي، ايمتيياز صاحابي: كوردوستان شهرداريله‌رينين همياري سازماني، سوروملو مودور: سنه‌نده‌ج ميلله‌ت وكيلي دوكتور جلال جلاليزاده و باش يازاري: بانا فرمانداري محمد كريم اسدبيگي

 يازار: توران بهادري
دؤزه نله ین : مئهران باهارلی