تک توران : هشدار
«يونپ» : 76 ميليون نفر از خشك‌شدن درياچه‌اروميه متضرر مي‌شوند
مژگان جمشيدي :
در حالي كه نگراني از خشك شدن كامل و نابودي درياچه اروميه هر روز بيشتر از گذشته
مي‌شود، برنامه محيط زيست سازمان ملل متحد موسوم به يونپ نيز نسبت به پيامدهاي
نابودي درياچه اروميه براي ساكنان منطقه هشدار داد.
گزارش اخير «يونپ» (UNEP) به خوبي روند خشك شدن درياچه
اروميه را در 15سال گذشته به تصوير كشيده و براي اين منظور به بررسي حوضه آبريز
اروميه در يكصد سال گذشته پرداخته است. سازمان ملل با انتشار تصاوير ماهواره‌اي از
درياچه‌هاي اروميه در ايران، سوان در ارمنستان و درياچه وان در تركيه و مقايسه
وضعيت اين سه درياچه در سال‌هاي 2001 و 2011 نشان مي‌دهد با وجود فاصله كم اين دو
درياچه با اروميه اما آنها بعد از گذشت اين زمان هنوز پويايي خود را حفظ كرده‌اند،
در حالي كه اروميه بيش از 2300 كيلومتر پسروي داشته كه اگر عامل خشكسالي در نابودي
اين درياچه مطرح بود هم اكنون بايد دو درياچه ارمنستان و تركيه هم به حال و روز
اروميه گرفتار شده بودند. حال پرسش اين است كه آيا بلاي خشكسالي فقط بر سر اروميه
نازل شده و مناطق مجاور از اين بلاي آسماني در امان بوده‌اند؟
پاسخ به اين پرسش
زماني اهميت مي‌يابد كه سخنان وزير نيرو و حتي رييس سازمان محيط زيست را به ياد
بياوريم كه بارها اعلام كرده‌اند سدها در خشك شدن درياچه اروميه تنها بين پنج تا
10درصد مقصر بودند و بيش از 60درصد تقصيرها بر گردن خشكسالي بوده است. از سوي ديگر
بهروز حسني مهمويي كه تز دكتراي خود را در يكي از دانشگاه‌هاي استراليا به تغيير
اقليم اختصاص داده با استناد به تصاوير ماهواره‌اي و سنجش بارش در اين حوضه معتقد
است كه با وجود بارندگي‌هاي نسبتا خوب در سال آبي جاري باز هم از وسعت درياچه نسبت
به سال گذشته كاسته شده است. وي مي‌افزايد: با اينكه ميزان بارندگي شمال غرب كشور
در سال گذشته بيشتر از ميانگين بلندمدت بود و در سال آبي جاري هم تا به حال روزهاي
خوبي را سپري كرده اما مقايسه شرايط درياچه اروميه با سال گذشته نشان‌دهنده كاهش
مساحت درياچه است. اين موضوع در هر دو بخش شمالي و جنوبي درياچه محسوس است، هرچند
در بخش جنوبي كاهش عمق و مساحت با وضوح بيشتري قابل مشاهده است.
به گفته وي، اين
امر در كنار مطالعات علمي متعدد نشان‌دهنده آن است كه طبيعت نه تنها آنقدرها كه مي‌گويند
در بروز بحران مقصر نيست كه بعيد است بتواند به تنهايي آن را رفع كند. حسني اظهار
داشت: استفاده از داده‌هاي مختلف پژوهشي نشان مي‌دهد بارندگي تاثير قابل توجهي در
تغييرات ارتفاع سطح آب درياچه اروميه ندارد و تنها در صورت بارندگي خوب، ميزان
كاهش ارتفاع كمتر خواهد بود. به عبارت ديگر چه باران زياد ببارد و چه كم، چه
ترسالي باشد و چه خشكسالي، درياچه اروميه با از دست دادن آب مواجه خواهد بود. حالا
اگر خوش‌شانس بوديم و باران آمد و ترسالي بود، درياچه ميزان كمتري پايين مي‌رود يا
در بهترين حالت ثابت مي‌ماند. به اعتقاد وي، بارندگي‌هاي اخير گرچه به نسبت مثلا
شهريورماه ارتفاع سطح آب درياچه را افزايش داده اما در مقايسه با سال پيش از آن در
همين موقع به هيچ‌وجه در بهبود شرايط درياچه موثر نبوده و حاشيه‌هاي درياچه به
نسبت سال گذشته پسروي داشته و ارتفاع سطح آب درياچه كاهش يافته است.
به اين ترتيب مي‌توان
به اين نتيجه رسيد كه درياچه اروميه مانند تشت آبي نيست كه فقط با آب باران پر شود
بلكه يك اكوسيستم زنده است كه براي ادامه حيات خود علاوه بر بارش باران به آب‌هاي
جاري هم نياز دارد. حال آنكه تمامي آب‌هاي جاري در حوضه آبخيز درياچه هم اكنون با
انواع سدها و كانال‌هاي انحرافي مسدود شده و درياچه تنها از نزولات آسماني بهره‌مند
است كه اين بارش‌ها هم هر چقدر زياد باشد باز هم تاثيري در جلوگيري از نابودي
درياچه نخواهد داشت، چون اين بارش‌ها تنها به صورت مقطعي مي‌تواند كمبود آب درياچه
را جبران كند. يونپ تاكيد مي‌كند مساحت درياچه در بيشترين سطح ممكن در يك قرن
گذشته 6100 كيلومتر بوده اما از سال 1995 به طور كلي كاهش يافته است. بر اساس
تصاوير ماهواره‌اي سطح اين درياچه تا سال 2011 با 2366 كيلومتر مربع كاهش مواجه
بوده كه اين روند همچنان ادامه دارد. بر اساس اين گزارش با توجه به اينكه حدود 76
ميليون نفر در شعاع 500 كيلومتري اين درياچه در منطقه زندگي مي‌كنند بنابراين
نابودي آن مي‌تواند روي اين جمعيت تاثيرگذار باشد. در گزارش يونپ علت كاهش سطح
درياچه عواملي همچون خشكسالي، بهره‌برداري بيش از حد آب براي كشاورزي در داخل حوضه
درياچه، سدسازي و سوءمديريت عنوان شده است.
گزارش يونپ مي‌افزايد:
در همين حال دانشمندان هشدار داده‌اند كه تداوم كاهش ارتفاع آب درياچه منجر به
افزايش شوري آب، از بين رفتن زنجيره مواد غذايي در درياچه، نابودي زيستگاه، ايجاد
توفان نمك و تغيير اقليم گسترده در منطقه مي‌شود كه اين همه مي‌تواند اثرات منفي
زيادي را بر كشاورزي و معيشت و سلامت ساكنان منطقه بگذارد. به همين دليل هم هزاران
معترض در ماه آگوست و اوايل ماه سپتامبر در تبريز و اروميه به خيابان‌ها ريختند تا
به كاهش سطح درياچه اروميه واكنش نشان داده و خواستار حفاظت از اين درياچه شوند
چرا كه آنها مي‌ترسند كه به سرنوشت ساكنان درياچه آرال دچار شوند كه بعد از گذشت
چندين دهه از خشك شدن درياچه هنوز هم با توفان‌هاي نمك معلق در هوا دست‌وپنچه نرم
مي‌كنند.
سطح آب درياچه به
طور چشمگيري در 15سال گذشته كاهش يافته است. بر اساس اطلاعات حاصل از تصاوير
ماهواره‌اي، آب درياچه اروميه در سال 1995 در بالاترين سطح خود يعني 1278 متر از
سطح دريا بوده كه در 40 سال گذشته بي‌سابقه بوده است. اما از سال 1955 تا سال
2011، درياچه اروميه با افت ارتفاع هفت متري مواجه شده است.
از آنجا كه
درياچه اروميه، پايانه حوضه آبخيز محسوب مي‌شود تنها راه خروج آب از درياچه تبخير
است. اما مطالعات انجام شده نشان مي‌دهد علت 65درصد كاهش سطح آب درياچه اروميه
ناشي از تغيير اقليم و احداث كانال‌هاي انحرافي براي استفاده كشاورزي در بالادست،
25درصد به دليل ساخت سدها و حدود 10درصد هم به دليل كاهش بارندگي بوده است. از سوي
ديگر وابستگي شديد مزارع كشاورزي در حوضه آبخيز درياچه به آبياري و افزايش جمعيت
در حوضه به حدود 5/6 ميليون نفر فشار مضاعفي را بر منابع آبي حوضه آبخيز اروميه
تحميل كرده كه جملگي منجر به افت ارتفاع آب و كوچك شدن سطح درياچه شده است.
برنامه محيط‌زيست
سازمان ملل نيز يكي از پيامدهاي از بين رفتن اين درياچه را ايجاد شوره‌زاري وسيع
در منطقه عنوان مي‌كند كه مي‌تواند سرنوشت ساكنان منطقه را به سرنوشت ساكنان اطراف
درياچه آرال مبدل كند. بادهاي نمك نه تنها زمين‌هاي كشاورزي را از بين مي‌برد بلكه
باعث بروز بيماري‌ها گسترده تنفسي و چشمي و انواع سرطان‌ها در منطقه مي‌شود و ده‌ها
ميليون نفر كه در شعاع چند صد كيلومتري درياچه زندگي مي‌كنند متاثر از اين توفان‌هاي
نمكي خواهند بود.
در گزارش سازمان
ملل نيز به راهكارهاي پيشنهاد شده دولت ايران براي نجات درياچه اروميه اشاره شده
است. در اين گزارش به پروژه انتقال آب حوضه به حوضه اشاره و تاكيد شده كه سه گزينه
براي انتقال آب به اروميه مطرح است: درياي خزر، رودخانه ارس و رودخانه زاب. اما
گزينه درياي خزر به دليل فاصله 300 كيلومتري آن با درياچه اروميه به صرفه نيست چرا
كه اين انتقال معادل 5/5 ميليارد دلار هزينه دارد و از طرف ديگر بايد رضايت
كشورهاي منطقه هم جلب شود كه ايران در اين مورد ناكام بوده است. همچنين براي
انتقال آب ارس كسب اجازه دولت جمهوري‌آذربايجان لازم است و هر گونه انتقال از
رودخانه زاب نيز منوط به هماهنگي با كشورهاي تركيه و عراق است. بنابراين بهترين
راهكار پيشنهادي سازمان ملل، حفظ آب در حوضه اروميه و برقراري تعادل بين تقاضا و
مصرف و افزايش راندمان آبياري در مزارع كشاورزي است كه مي‌تواند درياچه را از
بحران خارج كند.
http://sharghnewspaper.ir/Page/Paper/90/12/14/13
