۱۳۹۰ اسفند ۱۲, جمعه

فتحه - اوستره ( َ ) و تورك فونئتيك يازيميندا گؤسته‌ريلمه‌سي ــ مئهران باهارلي


تک توران : فتحه - اوستره (  َ

فتحه سسي، توركجه‌ده فونئتيك يازي دوزگه‌سي (سيستئمي) ياراتمانين قاباغيندا ان بؤيوك سورونو اولوشدورور.


گونوموزده بو سس كلمه باشيندا “ا” (ال)، كلمه سونوندا گنه‌لده “ه” (دده)، -همزه يئرينده “ا، أ، اء” (مبدأ، منشاء، مايوس) ايله گؤسته‌ريليپ، كلمه اورتاسيندا ايسه چوخ واخت يا گؤسته‌ريلمير (عدالت)، يا دا عره‌بجه فتحه (اوستره) ايشاره‌تي قويولاراق گؤسته‌ريلير (دَيَن، اؤلَن، توتَك(.

 
توركجه ديل بيلگيسينده سسليله‌رين بليرله‌ييجي رول و اؤنه‌مي واردير. بوندان دولايي توركجه اليفباسي فونئتيك اولمالي و بوتون سسليله‌ر، سسسيزله‌ر كيمي بيره‌ر آيري و اؤزگول بيچيكله (حرفله) گؤستره‌ريلمه‌ليديرله‌ر. بو يؤنته‌م، اؤزه‌لليكله توركجه ايله يئنيجه تانيشان اوشاقلار و گنجله‌رين، باشليجا اكله‌ر دوزه‌ني اوزه‌رينه قورولموش اولان ديليميزين قيرامئريني اؤيره‌نمه‌له‌ري آچيسيندان سون كرته (دره‌جه) يارارلي و اؤنه‌مليدير. توركجه عره‌ب كؤكه‌نلي فونئتيك يازيمدا، بير قورال اولاراق فتحه سسي، آشاغيداكي دؤرد ايستيثنا ديشيندا، هر يئرده "ه" ايله گؤسته‌ريلير. ايستيثنالار ايسه بونلاردان عيباره‌تدير:



١-كلمه‌نين باشيندا: "ا" ايله گؤسته‌ريلير: ال، اسكي، ار

٢-كلمه‌نين باشيندا "و" "ي"ده‌ن اؤنجه "اه" ايله گؤسته‌ريلير: اه‌يري، اه‌يين، اه‌واييل (اوائل يئرينه)

٣-كلمه‌نين ايلك هئجه‌سينده سسسيزده‌ن اؤنجه گؤسته‌ريلمه‌ز: من، كردي، تبريز



توركجه يازيلاردا فتحه حره‌كه‏سي ( َ ) هئچ بير بيچيمده (شكيلده) ايشله‌ديلمه‌مه‌ليدير (دَيَن يئرينه ده‌يه‌ن، اؤلَن يئرينه اؤله‌ن، توتَك يئرينه توته‌ك يازيلماليدير(.



 
فتحه - اوستره (  َ ) و تورك فونئتيك يازيميندا گؤسته‌ريلمه‌سي



الف- كلمه باشينداكي فتحه‌له‌ر:



١-فتحه سسي كلمه باشيندا، اوندان سونرا گله‌ن سس “ي” و “و” دئييلسه، “ا” ايله گؤسته‌ريلمه‌ليدير:



-اؤرنه‌كله‌ر: “ال”، “ار”، “ارميش”، “اكبه‌ر”، “احوال”، اهه‌ر، ارده‌بيل، اسكي، ازيك، اكينچي، امير.



٢-فتحه سسي كلمه باشيندا، اوندان سونرا گله‌ن سس “ي” و “و” ايسه، “اه” ايله گؤسته‌ريلمه‌ليدير. بو دوروملاردا فتحه سسي "ا" ايله گؤسته‌ر‌يليرسه، اوخوما يانليشليغي اورتايا چيخار. اؤرنه‌يين ايري (درشت) ايله اه‌يري (كج) كلمه‌له‌ري بير بيرينه قاريشار:



-كلمه باشيندا "ي"ده‌ن اؤنجه گله‌ن فتحه اؤرنه‌كله‌ري: اه‌يري (ايري يئرينه)، اه‌يله‌ش (ايلش يئرينه)، اه‌يله‌نجه (ايله‌نجه يئرينه)، اه‌يمه‌ك (ايمك يئرينه)، اه‌ييرمه‌ك (ايريمك يئرينه)، اه‌ييتمه‌ك (اييتمك يئرينه)، اه‌ياله‌ت (ايالت يئرينه)، اه‌يه‌ر (اير، اگر يئرينه)، اه‌يين (ايين، اگين يئرينه)، اه‌ييوب (ايوب يئرينه)، اه‌ييام (ايام يئرينه(.



-كلمه باشيندا "و"ده‌ن اؤنجه گله‌ن فتحه اؤرنه‌كله‌ري: اه‌ووه‌ل (اول يئرينه)، اه‌وان (اوان يئرينه)، اه‌واييل (اوائل يئرينه).



ب- كلمه‌ باشيندا اولمايان ايلك هئجه‌ده‌كي فتحه‌له‌ر:



١-كلمه‌نين باشيندا اولمايان، آنجاق ايلك هئجه‌سينده اولان فتحه‌له‌ر، اوندان سونرا گله‌ن سس “ي” و “و” دئييلسه، (اؤرنه‌يين من، سن كلمه‌له‌رينده اولدوغو كيمي) گؤسته‌ريلمه‌ز. چونكو بورادا فتحه‌نين گؤسته‌ريلمه‌مه‌سينين اوخونما يانليشليغي ياراتما ائحتيمالي يوخدور. بونون نده‌ني توركجه‌ده ايكي سسسيزين آرد آردا سؤيله‌نمه‌ديييدير. دولاييسي ايله كلمه‌نين باشيندا ايكي سسسيز آرد آردا يازيلاندا (من)، بو ايكي سس آراسيندا بير فتحه سسي اولدوغو (مَن) اؤزلويونده‌ن آنلاشيلار.



-اؤرنه‌كله‌ر: من (مَن، مه‌ن يئرينه)، سن (سَن، سه‌ن يئرينه)، درنه‌ك (دَرنك، ده‌رنك يئرينه)، سرگي (سَرگي، سه‌رگي يئرينه)، ممله‌كه‌ت (مَملكت، مه‌ملكت يئرينه)، ممه (مَمه، مه‌مه يئرينه)، ننه (نَنه، نه‌نه يئرينه)، دده (دَده، ده‌ده يئرينه)، تبريز، زنگان، همه‌دان (هَمدان يئرينه)، گز، ...



٢-كلمه‌نين باشيندا اولمايان، آنجاق ايلك هئجه‌سينده “ي” و “و” ده‌ن اؤنجه گله‌ن فتحه‌له‌ر، -ه بيچيمينده گؤسته‌ريلمه‌ليدير. چونكو بئله فتحه‌له‌ر گؤسته‌ريلمه‌زله‌رسه، اوخونما يانليشليغي اورتايا چيخار و اؤرنه‌يين ديري (جانلي) و ده‌يه‌ري (ارزشش)؛ تير (اوخ) و ته‌يه‌ر (طاير) كيمي كلمه‌له‌ر بير بيرينه قاريشار:



-“ي”‌ده‌ن اؤنجه گله‌ن فتحه اؤرنه‌كله‌ري: به‌ي (بي يئرينه)، به‌يه‌نمه‌ك (بينمك يئرينه)، ده‌يمه‌ك (ديمك يئرينه)، ده‌يه‌ري (ديري يئرينه)، ده‌يمه (ديمه يئرينه)، به‌يليك (بيليك يئرينه)، سه‌ييرتمه‌ك (سييرتمك يئرينه)، ده‌ييرمان (دييرمان يئرينه)، گه‌ييرمه‌ك (گييرمك يئرينه)، ده‌ييل (دييل يئرينه)، ده‌ييشمه‌ك (دييشمك يئرينه)، هه‌يه (هيه يئرينه)، مه‌يه‌ر (مير، مگر يئرينه)، ته‌يه‌ر (تير، تگر يئرينه)، حه‌يه‌ط (حيط، حياط يئرينه)، ره‌ييس (رئيس يئرينه)، خه‌ييام (خيام يئرينه)، حه‌يا (حيا يئرينه)، سه‌يياره (سياره يئرينه)، سه‌ييار (سيار يئرينه)، طه‌يياره (طياره يئرينه)، عه‌ييار (عيار يئرينه)،



-“و”ده‌ن اؤنجه گله‌ن فتحه اؤرنه‌كله‌ري: جه‌ويز (جويز يئرينه)، ده‌وه (دوه يئرينه)، گه‌وشه‌مه‌ك (گوشه‌مك يئرينه)، گه‌وشه‌ك (گوشك يئرينه)، گؤره‌و (گؤرو يئرينه)، شه‌ووال (شوال يئرينه)، هه‌وه‌س (هوس يئرينه)، جه‌وو (جو يئرينه)، جه‌ووي (جوي يئرينه)، حه‌ويض (حويض يئرينه)، عه‌وه‌ض (عوض يئرينه)، زه‌ووار (زوار يئرينه)، فه‌وواره (فواره يئرينه)، له‌واسان (لواسان يئرينه)، ته‌واريخ (تواريخ يئرينه)، نه‌وه (نوه يئرينه)، ته‌واتور (تواتر يئرينه)



پ- كلمه‌له‌رين (توركجه، آلينما) اورتا و سونونداكي فتحه‌له‌ر:



١- كلمه‌له‌رين اورتا و سونوداكي فتحه‌له‌ر، “ه” ايله گؤسته‌ريلمه‌ليدير.



- كلمه اورتاداسينداكي فتحه‌له‌رده‌ن اؤرنه‌كله‌ر: گره‌ك (گرك يئرينه)، چؤره‌ك (چؤرك يئرينه)، ايره‌لي (ايرلي يئرينه)، اوره‌ييمي (اورگيمي يئرينه)، اؤرنه‌ك (اؤرنك يئرينه)، گؤنده‌رمه‌ك (گؤندرمك يئرينه)، اؤنه‌ملي (اؤنملي يئرينه)، الجه‌ييم (الجگيم يئرينه)، گؤسته‌رمه‌ك (گؤسترمك يئرينه)، كپه‌نه‌ك، گؤبه‌له‌ك، گؤيه‌رچين (گؤيرچين يئرينه)، درنه‌ك، گؤزه‌ل، آزه‌ربايجان، ارده‌بيل، وطه‌ن، خبه‌ر، حيكمه‌ت، هده‌ر (هدر يئرينه)، كده‌ر (كدر يئرينه)، كهه‌ر (كهر يئرينه)، اگه‌ر (اگر يئرينه)، مگه‌ر (مگر يئرينه)، قمه‌ري، مكته‌ب، سيياسه‌ت، عداله‌ت، حسه‌ن، عره‌ب، موسه‌وي، ثوره‌ييا، يهه‌ر (يهر يئرينه)، نهايه‌ت (نهايت يئرينه)



- كلمه‌ سونونداكي فتحه‌له‌رده‌ن اؤرنه‌كله‌ر: ده‌وه، يئكه، بيرجه، منه، دده، بووه، مدره‌سه، گؤزله‌مه.



٢- توركجه‌ده فارسجادان فرقلي اولاراق سؤيله‌نه‌ن، يا دا يانليش اوخوما اولاسيليغي اولان كلمه‌له‌رده فتحه سسله‌ري اؤزه‌لليكله “ه” ايله گؤسته‌ريلمه‌ليدير.



-اؤرنه‌كله‌ر: قده‌ر (فارسجادا قدر)، زهه‌ر (فارسجادا زهر)، شهه‌ر (فارسجادا شهر)، صفه‌ر (آد، صفر ساييسييلا قاريشابيله‌ر)، نفه‌س (نفس كلمه‌سي ايله قاريشابيله‌ر)،



د- همزه (اء، أ) يئرينده اولان فتحه‌له‌ر:



فتحه سسي وئره‌ن كلمه‌نين اورتاسي ويا سونونداكي همزه‌له‌ر، “ه” ايله گؤسته‌ريلمه‌ليدير.



اؤرنه‌كله‌ر: “هئيه‌ت” (هئيت، هيأت يئرينه)، “مبده” (مبدأ، مبداء يئرينه)، “منشه” (منشأ، منشاء يئرينه)، “مسه‌له” (مسئله، مسأله يئرينه)، “ته‌كيد” (تأكيد يئرينه)، مه‌يوس (مأيوس يئرينه)، ..



چ- اكله‌رده‌كي فتحه‌له‌ر



١- اكله‌رين باشينداكي فتحه‌له‌ر: بئله اكله‌ر تك باشلارينا گؤسته‌ريلديكله‌ري دوروملاردا و يا كلمه سونونا علاوه ائديلديكله‌رينده “-ه” بيچيمينده يازيليپ، آيريجا گؤسته‌ريلمه‌ليديرله‌ر.



-ه`لي اكله‌رين تك باشيندا گؤسته‌ريلمه‌له‌رينده‌ن اؤرنه‌كله‌ر: -ه‌ر (-ر يئرينه)، -ه‌ن (-ن يئرينه)، -ه‌ل (-ل يئرينه) –ه‌م (-م يئرينه) ، -ه‌ج (-ج يئرينه), -ه‌ك (-ك يئرينه)، -ه‌جه‌ك (-جك يئرينه)، -ه‌ره‌ك (-رك يئرينه)، -ه‌ري (-ري يئرينه)، -ه‌رگه (-رگه يئرينه)، -ه‌نه‌ك (-نك يئرينه(



-ه`لي اكله‌رين كلمه سونونا آرتيليلماسيندان اؤرنه‌كله‌ر: دؤنه‌م، اؤزه‌ل، گئده‌ن، ايچه‌م، گئده‌ر (گئدر يئرينه)، گله‌ن، سوره‌ج (سورج يئرينه)، ائده‌ر (ائدر يئرينه)، ايتيره‌ن (ايتيرن يئرينه)، سوره‌ن (سورن يئرينه)، يؤنه‌لمه‌ك، سئوه‌ن، ديره‌ك (ديرك يئرينه)، گله‌جه‌ك (گلجك يئرينه)، بيله‌ره‌ك (بيلرك يئرينه)، اؤنه‌رگه (اؤنرگه يئرينه)، سوزه‌ري (سوزري يئرينه)، وئرمه‌ره‌م (وئرمرم يئرينه)، گؤره‌نيم (گؤرنيم يئرينه)، ايسته‌ييره‌م (ايسته‌ييرم يئرينه)، وئريره‌م (وئريرم يئرينه)، گله‌نيم (گلنيم يئرينه)، يؤنه‌لتمه‌ك (يؤنلتمك يئرينه)، دوزه‌ليش (دوزليش يئرينه)، سئچه‌نه‌ك، گله‌نه‌ك، دؤنه‌مله‌ر (دؤنملر يئرينه) بيله‌ره‌ك، گؤزه‌ل (گؤزل يئرينه)، اؤزه‌لليك (اؤزلليك يئرينه)، گؤسته‌ريله‌ن (گؤستريلن يئرينه)، گؤره‌ليم، گؤزله‌يه‌ليم، اؤيره‌نمه‌ك (اؤيرنمك يئرينه)، اؤيره‌نمه‌يي (اؤيرنمگي يئرينه)،



٢- اكله‌رين ايچي و سونونداكي فتحه‌له‌ر: كلمه‌ني اولوشدوران مورفئمله‌ر و توركجه اكله‌رين ايچي و سونونداكي بوتون فتحه‌له‌ر "ه" ايله گؤسته‌ريلمه‌ليدير:



-اؤرنه‌كله‌ر: گئتمه، ايكيله، يئره، ائوده‌ن، وئرمه‌ك، گليرله‌ر، گزه‌ره‌ك، دئيينگه‌ن، بيلينمه‌ز 



ر- سونو فتحه‌ ايله بيته‌ن اكله‌رين باشقا اك و سؤزجوكله‌رله بيرله‌شمه‌سي:



١-سونو “ه”لي اولان اكله‌رده‌ن سونرا باشقا بير اك داها گله‌نده، اورتايا چيخان نئچه اك بيرله‌شمه‌سينده بو فتحه‌لي اك، اؤزونده‌ن سونرا گله‌ن اكه بيتيشيك، آنجاق (آمما) اوندان آيري يازيلمالي و سيليمله‌نمه‌مه‌لي (حذف ائديلمه‌مه‌لي)دير. باشقا بير دئييشله بيرله‌شيك اكله‌رده ده فتحه هميشه “ه” ايله گؤسته‌ريلمه‌ليدير (“مه‌لي” بيرله‌شيك اكينين، “ملي” بيچيمينده يازيلماسي يانليشدير).



-اؤرنه‌كله‌ر: -مه‌لي (ملي يئرينه)، ترله‌مه‌ك (ترلمك يئرينه)، بيلمه‌يه‌ن (بيلمين يئرينه)، گوجله‌نديره‌ن (گوجلنديرن يئرينه)، دئمه‌سه‌يدي (دئمه‌سيدي يئرينه) گلمه‌لي (گلملي يئرينه)، گوجله‌نه‌ن (گوجلنن يئرينه)، يئرله‌شمه (يئرلشمه يئرينه)، گولمه‌ييميز (گولمگيميز يئرينه)، دئسه‌ك (دئسك يئرينه)، ايشله‌تمه‌ك (ايشلتمك يئرينه)، ايشله‌تمه‌ز (ايشلتمز يئرينه)، سؤيله‌نيلير (سؤيلنيلير يئرينه)، شيكايه‌تله‌نه‌ن (شيكايتلنن يئرينه)، يئنيله‌شمه (يئنيلشمه يئرينه)، يئنيله‌مه (يئنيلمه يئرينه)، بيرله‌شمه‌ك (بيرلشمك يئرينه)، ايزله‌نمه‌ك (ايزلنمك يئرينه)



٢-”-ش”، “-ن”، “-ت”، “-ك” تكين صيفير هئجه‌لي (بير هئجه‌ده‌ن آز اولان) مورفئمله‌ر و “-م”، “-ن”، “-سي”، “-له‌ري” كيمي منسوبييه‌ت اكله‌رينده‌ن اؤنجه‌كي فتحه‌له‌ر ده، يوخاريداكي قورالا (قايدايا) اويقون اولاراق آيريجا يازيلماليديرلار:



-اؤرنه‌كله‌ر: -له‌شمه (لشمه يئرينه)، -له‌نمه (لنمه يئرينه)، -له‌تمه (لتمه يئرينه)، ايزله‌نير (ايزلنير يئرينه)، دده‌م، ننه‌م، چنه‌سي، تپه‌له‌ر، وظيفه‌ن، ايسته‌ك (ايستك يئرينه)، منه‌م (منم يئرينه)، سنسه‌ن (سنسن يئرينه)



ز-سونو فتحه ايله بيته‌ن كلمه‌نين باشقا اك و كلمه ايله بيرله‌شمه‌سي:



كلمه‌نين سونوندا فتحه سسيني گؤسته‌ره‌ن “ه”، هئچ بير زامان آتيلماز و يا اؤزونده‌ن سونرا گله‌ن حرفه ياپيشيق يازيلماز. بو حرف هميشه اؤزونده‌ن سونرا گله‌ن حرفه بيتشيك، آنجاق اوندان آيري يازيلار.



اؤرنه‌كله‌ر: تره‌چي، ايينه‌لي، تپه‌باشي، دره‌سو، فيرقه‌ميز، اؤنجه‌ده‌ن 



اؤزه‌ت و سونوج:



توركجه يازيلاردا فتحه حره‌كه‏سي ( َ ) هئچ بير بيچيمده (شكيلده) ايشله‌ديلمه‌مه‌ليدير. توركجه عره‌ب كؤكه‌نلي فونئتيك يازيمدا، فتحه سسي آشاغيداكي اوچ ايستيثنا ديشيندا هر يئرده "ه" ايله گؤسته‌ريلير (دَيَن يئرينه ده‌يه‌ن، اؤلَن يئرينه اؤله‌ن، توتَك يئرينه توته‌ك يازيلماليدير).



ايستيثنالار:



١-كلمه‌نين باشيندا: "ا" ايله گؤسته‌ريلير: ال، اسكي، ار

٢-كلمه‌نين باشيندا "و" "ي"ده‌ن اؤنجه "اه" ايله گؤسته‌ريلير: اه‌يري، اه‌يين، اه‌واييل (اوائل يئرينه)

٣-كلمه‌نين ايلك هئجه سينده سسسيزده‌ن اؤنجه گؤسته‌ريلمه‌ز: من، كردي، تبريز



فتحه‌نين اؤزه‌ل بير حرف "ه" ايله گؤسته‌ريلمه‌سي، توركجه كلمه‌له‌رده هر هانسي بير اوخونوش سورونو ياراتماز. عره‌بجه و فارسجا كلمه‌له‌رده ايسه، ايلك باشدا بير آز تانيش اولماما سورونو اورتايا چيخابيله‌ر. آنجاق بو سورون گئچيجيدير و زامانلا فونئتيك يازيما آليشاراق اورتادان قالخار. آيريجا عره‌بجه-فارسجا كلمه‌له‌رده فتحه‌له‌ري "ه" ايله گؤسته‌ره‌نده، بو كلمه‌له‌ر داها اوزون و بلكه عجيب گؤرونو‌ر. بو دا اينسانلاري ايسته‌ر ايسته‌مه‌ز عجيب و اوزون گؤرونه‌ن بئله ياد كلمه‌له‌رده‌ن سويودوپ، اونلارين يئرينه توركجه كلمه‌له‌ر ايشله‌تمه‌يه اؤزه‌نديره‌ر. اؤرنه‌ك اوچون فونئتيك اليفبادا فارسجا-عره‌بجه "اهميت" كلمه‌سي "اهه‌ممييه‌ت" بيچيمينده يازيلماليدير، كي بو اوزون و عجيب بيچيم اينساني اونون يئرينه داها گؤزه‌ل و قيسا اولان "اؤنه‌م" كلمه‌سيني ايشله‌تمه‌يه تشويق ائده‌ر.

بو يازي سؤزوموز يازيم`ينين سون ده‌ييشگه‌سينده‌ن آلينتيدير



سؤزوموز يازيمي (اورتوقرافيسي)

SÖZÜMÜZ YAZIMI (ORTOQRAFİSİ)



مئهران باهارلي

MEHRAN BAHARLI



يازيلما ايلايگونو: ١٠ - كؤچ آيي (ماي) - ٢٠٠٤

گؤزده‌ن گئچيرمه‌له‌ر: ٢٠٠٥، ٢٠٠٧، ٢٠٠١٠، ٢٠١٢

Yazılma İlaygünü: Köç Ayı, 2004

Gözdən Geçirmələr: 2005, 2007, 2010, 2012



http://sozumuz.blogspot.com/