بين الخالق حقوق باخيميندان ائرمني پروبلئمي و 1915 حاديثه لری- جعفر افشارنیا

تك توران : 
گيريش

ائرمني پروبلئمي نين تدقيقينده ايلک آدديمين، بو پروبلئمين معیّن اولونماسي، عونصورلري نين تعيين اولونماسي، خاراکتئريزه ائديلمه سي و طرفلري نين معیّن اولونماسي ایله  باشلاماسي لازيمدير.

پروبلئمين  " قارشي "  طرفي، باشدا ائرمنيستان اولماقلا، ائرمنيستانين دياسپورو، بونلارا بيرباشا دستک تأمين ائدن اؤلکه لر (ائرمنی  " سويقيريمي "  نين تانينماسي و يا قبول ائديلمه سي حاقيندا قرار آلان يا دا قانون چيخاران اؤلکه لر)، تشکيلاتلار و شخصلر يانيندا، عومومي اولاراق آمئریکا و آوروپانين ديگر اؤلکه لردیلر. گؤرونن هدف، تورکیه، تورکلر و تورک ميللي منفعتلري دیر. اصلی مقصد ايسه ديگر قونولار يانيندا، بو قونونون دا تورکیه نين تضییق و يوخلاما آلتيندا توتولا بيلمه سي اوچون ايستيفاده اولدوغو دئييله بيلر.

ائرمئني سورونو، بوندان باشقا، سياسي تاريخ، سیاست، دیپلماسی، تهلوکه سيزليک و مودافيعه ، ايجتيماعي رهبرليگي، سوسيولوژی، پسيکولوژی(روانشناسی) و خوصوصيله ده حقوقي اؤلچولري باخيميندان آراشديريلا بيلر.

بو عومومي چرچيوه يه علاوه  اولاراق 1915 ائرمني حاديثه لري نين تهلوکه سيزليک و مودافيعه  مضمونونداکي حربي اؤلچوسو، ساده بير ايضاحاتلا، قيام، دوشمنله امکداشليق و خيانت، قياما قارشي قويما؛ حقوقي اؤلچوسو ايسه، بوتون بو مودتده گؤرولن اينضباطي تدبيرلرله، بوتون علاقه دار طرفلر ايشلنن حاقسيز حرکتلردن (wrongful acts–torts) و جرملردن (crimes) قايناقلانا بیله جک حقوقي (civil) و جزایی (penal-criminal) مسئوليتلردیلر. بو مقاله ده خوصوصيله 1915 حاديثه لري ايله علاقه دار قونولار اله آليناجاق.

قیام

عوثمانلي دؤولتي نين قیاما قارشي قويما حرکاتي، 1915-جي ايلده و عوثمانلي دؤولتي نين بیرینجی دونيا ساواشونده روسیه، اينگيلتره، فرانسا و ايتاليا ايله ساواش حاليندا اولدوغو بير زاماندا، ائرمنيلرين موستقيلليک ايستگي ايله قیام باشلاتمالاري، دوشمنله امکداشليقدان کاچينمامالاري و ساواش زامانيندا وطنه خيانت جرمینی ايشلمه لري، موسلمان خالقا قارشي قيرغين ائتمه لري، بونا رئاکسييا(واکنش) اولاراق موسلمان خالقين دا اؤزونو مودافيعه  ائتمه سي ، آنجاق بو مودافيعه ده زامان زامان مقصديني و سرحدلريني آشماسي شکلينده جريان ائتميشدير.

بو سيرادا، سیلاحلي بير قارشيدورمادا فايدالانيلابیلن بوتون ارکک لر اوردودا سیلاح آلتيندا و موختليف جبهه لرده ساواشمکده اولان موسلمان وطنداش خالق، اؤزونه قارشي گيريشيلن قيرغينلارا قارشي اؤز ايمکانلاري ايله اؤزونو مودافيعه  ائتمه يه چاليشميشدير. زامان زامان اينتيقام (revenge)، زامان زامان ضررله جاواب (reprisal) دوشونجه سي ايله حرکت ائديلديیي ده اولموش، آنجاق اساس اولاراق، اونسوز دا چؤکمکده اولان دؤولت اقتدارینین ضعیف اولدوغو يئرلرده، بو وضعيتي فورصت بيلن غصب، سويغون، آدام اؤلدورمه و سایره مقصدلي سیلاحلي شخصلر و شبکه لر ده تاثيرلي اولموشلار. نتيجه ده بوتون طرفلري تاثير ائدن بو آجي حاديثه لري باشلادان عونصور موسلمان خالق دئييل، دوشمنله امکداشليق ايچينده حرکت ائدن و اؤزلرينه گؤره بير ميللي قورتولوش ساواشو مودتي باشلاتماسيني اوميد ائدن سیلاحلي ائرمنيلردن هئيتي شبکه لرين، مودافيعه سيز و گوناهسيز موسلمان خالقا ايستيقامتلي ائتنيک تميزله مه و قيرغين حرکتلري اولموشدور.

قیاما قارشي قويما

عوثمانلي دؤولتي، ياشاديغيميز بوتون - خاريجي و داخيلي - الوئريشسيز شرطلره باخماياراق، بو عدالتسيزلييه قارشي لازيملي و متناسيب بوتون سياسي، ديپلوماتيک، حربي، قوللو، اينضيباطي و محکمه تدبيرلري آلماغا و اجرا ائتمه یه چاليشميشدير. اينضيباطي تدبيرلرین بيري ده، اؤلکه ايچينده توپلو کؤچ ائتديرمه نی (mass relocation) اجرا ائتمه ک اولموشدور. بو سيرادا اورتايا چيخا بيلن آخساقليقلار و پيس نتيجه لری قييمتلنديريلرکن، عوثمانلي دؤولتي نين، خاريجي و داخيلي دوشمنلري نين امکداشليق ايله داوام ائتديريلن آچيق و اؤرتولو هجوملار نتيجه سينده چؤکمکده اولان بير دؤولت اولدوغو گئرچگي ده گؤز آردي ائديلممه ليدير. بوتون بو فاکتلارا باخماياراق غرب،  " ياووز اوغرو ائو صاحيبيني باسديرار " مثلی  کيمي، تورکیه ني و تورکلري سوچلاماقدادير.

تورک قورتولوش ساواشی، موسکو و قارص آنلاشمالاري

بو حاديثه لرين سونراسيندا اينکيشاف ائدن تورک موستقيلليک ساواشی، میثاق ميللي سرحدلري مضمونوندا شرق جبهه سينده، تورکیه-ائرمنيستان باريش آندلاشماسي (گومرو، 2 دئکابر 1920) ايله نتيجلنميش سرحد و نخجوانين خوصوصي وضعیتی قونولاري حل اولموشدور. همن سازيشده، بیرینجی دونيا ساواشی اثناسيندا ايشلنن جينايتلر، کؤچورولنلر، تضمينات طلبلري کيمي قونولاردا دا حؤکملر گتيريلميش، عومومي عفوه علاوه  اولاراق، تضمينات طلبلريندن قارشيليقلي اولاراق ايمتيناع ائديلميشدير. آنجاق بو آندلاشما، ائرمنيستان داها سونرا سوئت لر طرفیندن ايشغال و ايلحاق ائديلديینه گوره تایید اولمامیش و اجرایا گيرمه ميشدير. بير نئچه آي سونرا، تورکیه و سووئت روسیه علاقه لري چرچيوه سينده قونو تکرار موذاکيره ائديلميش، تورکیه-سووئت روسیه دوستلوق و قارداشليق آندلاشماسي (موسکو، 16 مارت 1921) ايمضالانميشدير. بو آندلاشما ايله تورکیه ميللي سرحدلري تصديق ائديلميش، نخجوانين خوصوصي وضعیتی راضيلاشديريلميش، اوّلکي موقاويله لرين اعتيبارسيزليغي وورغولانميشدير. موقاويله اؤز چرچيوه سينده، جنوبي قافقاز جمهورييتلري ایله ده خوصوصي موقاويله لر ائديلمه سيني اؤنگؤروب و هله ده اجرایی قوّه سی وار.

موسکو سازيشي نين گره یي اولاراق يئنيدن آپاريلان دانيشيقلار نتيجه سينده، تورکیه ايله ائرمنيستان، آذربايجان و گورجوستان آراسيندا دوستلوق موقاويله سي (قارص، 13 اوکتيابر 1921) ايمضالانميش، موسکو آندلاشماسي ايستيثنا اولماقلا، اوّلکي ديگر موقاويله لرين اعتيبارسيز اولدوغو بير داها تصديقلنميشدير. قارص سازيشي ده تورکیه ميللي سرحدلريني تصديقله مکدن، بو شکيلده تورکیه نين شيمال-شرق سرحدي دقيقلشميش اولماقدا، نخجوانين خوصوصي وضعیتی تعیین اولوب و آندلاشما هله ده اجرایی قوّه سی وار.

سؤزو کئچن قارص سازيشي نين 15اینجی مادّه سينده،  « سازش طرفلریندن هر بيري بو موقاويله نين ايمضالانماسيندان درحال سونرا، قافقاز جبهه سينده کي  ساواش سببي ايله ايشلنن جينايت و جرملر اوچون او بيري طرف میلتلر نفعینه تام بير عومومي عفو ائلان ائتمه بي عهده لرينه گؤتورورلر.»  حؤکمو يئر آلير.

تراژيک حاديثه لرين بير قيسيمي ده، جنوب بؤلگه لرينده و فرانسا ايله امکداشليق ايچينده حرکت ائدن سیلاحلي ائرمني قروپلاري نين موسلمان خالقا قارشی قيرغينلاري سببي ايله اورتايا چيخميشدير. بو قونودا تورکیه و فرانسا آراسيندا آنکارادا، 20 اوکتيابر 1921 تاريخينده ايمضالانان راضيلاشمانين 5اینجی ماده سينه گؤره ده،  « سازش طرفلریین بوشالديلاجاق تورپاقلاردا، بو تورپاقلاري ايشغال ائدر ائتمز، بير عومومي عفو اعلان ائده جکلر. »  بو موقاويله همچنين، هله ده اجرایی قوّه سی وار .

لوزان صولح موقاويله سي

سون اولاراق، لوزان صولح سازيشينه (لوزان، 24 اييول 1923) توخونماق لازيمدير. بير بوتون اولاراق بو موقاويله نين اساس مقصدي، 1914اینجي ايلدن بري شرقين یاشاییشینی پوزان ساواش وضعيتينه، قطعيليکله سون وئرمکدير. تمل قانونلار، دؤولتلرين موستقيلليک و امنیتینه حؤرمتدير. لوزان سازيشي نين اینجی ماده سينه گؤره، (يونان خاريجينده کي ) سازش طرفی دؤولتلر، گره ک تورکیه ايله بو دؤولتلرين، گره ک، (حقوقي شخصلر داخيل اولماقلا) اونلارين میلتلرینين، 1 آوقوست 1914 و (موقاويله نين اجرایا باشلاماق زامانی) 6 اييون 1924 تاريخي آراسينداکي مودت ايچينده، گره ک ساواش حرکتلري، گره ک ال قويما ، موصاديره و يا ايستيفاده تدبيرلري اوزوندن دوغان، ايتگين، ضرر و زيانلار سببي ايله هر جور تضمينات طلبلريندن، قارشيليقلي اولاراق وازگئچیبلر.

74اینجی مادّه ده، ايقتيصادي حؤکملر مضمونوندا، تضمین موقاويله لري و بونا باغلي زامان آشيمي قونولاريندا، خوصوصي حؤکملر نظرده توتولموشدور. خلاصه، بير سيقورتاچي (بیمه چی) ايله سونرادان دوشمن اولموش بير آدام آراسيندا ائديلميش اولان حيات سيقورتا موقاويله لري، ساواش وضعيتي نين باشلاماسي يا دا او آدامين دوشمن اولماسي سببي ايله، اورتادان قالخميش ساييلمير. موقاويله نين ائديلديگي تاريخده بير موتّفيق دؤولت وطنداشي اولان امکداشليقلار ايله تورکیه میلتی آراسيندا ائديلميش اولان حيات سيقورتاسي موقاويله لري حاقيندا دا خوصوصي حؤکملر واردير. آنجاق بو حؤکملر، تورکیه جمهوریتی نين، طرفلر آراسينداکي خوصوصي حقوق علاقه سيندن قايناقلانان مسئوليتي بوينونا گؤتورمه سي معناسيني وئرمير. يالنيز، طرفلر آراسينداکي موقاويله لرين اعتيبارليليغي تصديقلنميش اولماقدادير.

لوزان صولح آندلاشماسيندا قونو ايله علاقه دار بير باشقا مقررات، عومومي عفوین حاقيندا آچيخلاما و پروتکل (5اینجی الحاقیه) حؤکملريدير. بوندا اساس مقصد، شرقده صولحو پوزموش اولان حاديثه لرين اونوتولماسيدير. تورکیه وطنداشلاريندان و بونا قارشيليق ديگر سازش طرفلرینین وطنداشلاری ، تورکیه ده قالاجاق تورپاقلاردا 20 نويابر 1922اینجي ايلدن اوّل، سياسي و يا حربي سببلرله بو دؤولتلر اورقانلاریندا حبس اولانلار، تعقیب ده اولانلار و حؤکملو لر عومومي عفودن ايستيفاده ائده بیله جکلر. بو سببلرله وئريلميش بوتون جزا حؤکملري قالديريلاجاق و ايجرا ائديلمکده اولان بوتون تعقیبلر دوردورولاجاقدير.

ایندی تورکیه جمهوریتی خالقي، بو حؤکملر و آتاتورکون اورتايا قويدوغو  « يورددا صولح، دونيادا صولح »  پرينسيپي چرچيوه سينده، بين الخالق جمعيتله آراسيندا يئني بير صحيفه  آچماق دوشونجه سي ايله حرکت ائدیر، ياخشي نيت و عهده وفا اصل لری گره یي ، تاريخي دئشمه مه دن، اؤز ايچينده اولا بيله جک ميللي کين و نيفرت دويغولاريني آلولاندیرمیر. کدرلي اولان ، بين الخالق توپلومو، ائرمني تبليغاتلاري نين تاثيرينده قالاراق، تورکلرين بو معنالي سوسقونلوغونو - تاريخي گئرچکلري، حقوقی و اخلاقي مسئوليتي دفن ائدمه مکدن گله رک - تورکلرين گوناهکارليغي قبول ائتديکلري ايستيقامتينده شرح اولماسيدير.

گؤروندويو کيمي، تورکیه و ائرمنيستان آراسينداکي مسئله لر، قونويا خوصوصي (موسکو و قارص) آندلاشمالارلا (leges specialis) و حتّی لوزان صولح سازيشيندن اوّل قطعي اولاراق حل اولموشدور. حقوقي وضعيت بودور. بونون خاريجينده کي  بوتون ادعا و جهدلر، حقوقي داياقدان محروم، تورکیه ايله سياسي بير اويغونلوق چيخاراراق، بين الخالق سياسي تضییق يولو يله تورکیه نين يئني بير حقوقي تنظيمله مه يه راضي اولماسيني تامين ائتمک صورتي ايله نتيجه آلينماسي استراتئژیسینه دایانان ابتکارلارديلار. نئجه کي لوزان صولح سازيشي نين موذاکیره سي پروسئسينده ده ائرمنيلر بنزري سياسي جهدلرده ائتميشدیلر، آنجاق بو جهدلري قبول اولونمامیشدی. حقوقي وضعيتده، بو گون ده بير دييشيکليک يوخدور. لوزان باريش آندلاشماسي، اوچونجو اؤلکه لر اوچون بئله قطعی نتيجه لر دوغوران بير وضعیت آندلاشماسيدير.

ائرمني  «سويقيريمي » ادعالاري نين آردينا و اونو دستکله مکده اولان بين الخالق ايجتيمايتين بؤيوک اکثريتي نين، يوخاريدا ايفاده ائديلن سياسي، حربي و حقوقي گئرچکلر حاقيندا معلوماتلانديريلماسي لازيمدير.

آشاغيداکي قييمتلنديرمه لر، يوخاريداکي تعیین اولونالار گيزلي قالماق شرطي ايله آنلاشيلمالي و شرح اولونماليدير.

سياسي بير موباحثه اولاراق ائرمني سورونو: حقوقي چرچيوه

تورکیه نين بو گون قارشي-قارشييا اولدوغو  « ائرمني پروبلئمي »، بين الخالق حقوق (بیرلشیک میلتلر نيظامنامه سي، سرحد، تورپاق، تضمينات طلبلري و سایره.)، بين الخالق جينايت حقوقو (سويقيريم ادعالاري و سایره.) و بين الخالق خوصوصي حقوق (تضمينات طلبلري) باخیمیندان آراشديريلا بيلر. خاريجي اؤلکه لرين مجلیس قرارلاري، قانوني مقرراتی، آبيده آچيليشلاري و سایره، خاريجي اؤلکه لر اجرایی اقداملاری، بير باشقا آراشديرما قونوسو اولا بيلر.

بو چرچيوه ده، ائرمنيستان و دستکچيلري نين تورکیه يه ايستيقامتلي ادعالاري نين و طلبلري نين، اوّلجه BMT (بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتی )منشورو و BMT باش مجليسي نين 24« اوکتيابر 1970 تاريخلي و 2625 (25 ) سايیلي»،   BMT منشورونا اويغون اولاراق دؤولتلر آراسيندا دوستجا علاقه لر و امکداشليق حاقيندا بين الخالق حقوق قانونلاري بياننامه سي   ايله «23 ماي 1969 تاريخلي »  BMT وین سازيشلر حقوقو موقاويله سي   باخيميندان اینجه لنمه سي لازيمدير.

• بين الخالق عرف  و عادت حقوقو قايدالاري ايله بين الخالق حقوقون آمير حؤکملري (jus cogens)،

• BMT بين الخالق عدالت محکمه سي (ICJ) وضعیتی،

• 9 دئکابر 1948-جي ايل BMT- نين  « ژئنوسيد(سویقیریم) جينايتلري نين قارشيسي نين آلينماسي و اونا گؤره جزا حاقيندا سؤزلشمه سی»  (اجرا تاريخي: 12 يانوار 1951)،

• 26 نويابر 1968 تاريخلي BMT  " ساواش جينايتلرينه و اينسانليغا قارشي جينايتکارليغا زامان آشيمي نين تطبیق اولونماماسي حاقيندا سؤزلشمه »  (اجرا تاريخي: 11 نويابر 1970)،

• BMT باش مجليسي نين 1973-جي ايل تاريخلي و 3074 (XXVIII) سايیلي،  « موحاريبه  جينايتلري و اينسانليغا قارشي جينايتلردن گوناهکار اولانلارين آرانماسيندا، توتولماسيندان، قايتاريلماسيني و جزالانديريلماسيندان بين الخالق امکداشليق قانونلاري »  قراري،

• 17 اييول 1998 تاريخلي بين الخالق جينايت محکمه سي (ICC) روم اساسنامه سی (اجرا  تاريخي: 1 اييول 2002)،

گؤندم و عومومي حقوقي چرچيوه ني مئيدانا گتيرن اساس تمل دوزنلمه لرديلر.

توپلو کؤچ ائتديرمه تطبیقلري نين دوغرو آيدين اولا بيلمه سي اوچون آيريجا، کؤچ (immigration)، سرحددن اخراج ائتمه (deportation)، سيغينما (refuge)، کؤچ ائتديرمه / تهجير (relocation)، سورگون (exile)، يئريندن ائديلمه (internal displacement) آنلاييشلارينين معنالاري و فرقلري ده بيلينمه ليدير. قيساجا ايفاده لازيم اولسا، 1915ده عوثمانلي دؤورونده ائرمنيلره تطبیق اولونان اينضيباطي تدبير، سرحددن اخراج ائتمه دئييل، توپلوجا کؤچ ائتديرمه (mass relocation) اولموشدور.

بين الخالق جزا حقوقونون حياتا کئچيريلمه سي باخيميندان دا، اينسانليغا قارشي جينايتلر، سويقيريم، قيرغين، ظولم، قیتال کيمي آنلاييشلارين دوغرو باشا دوشولمه سي لازيمدير. قيتال، بيربيريني اؤلدورمه، ووروشما، موحاريبه  (slaughter–battle) معناسيني وئریر.

سويقيريم حقوقو

1948-جي ايل  BMT نين سويقيريم حاقّيندا کنوانسیونینین ایکینجی مادّه سينه گؤره، سويقيريم، - عيرقچي کين و نيفرتين ان اوست درجه سي اولماق اوزره - ميللي، عيرقي و يا ديني بير قروپون عضولريني، تام او قروپون عضوو اولدوقلاري اوچون يوخ ائتمک حرکتيدير. بو کنوانسیون دا، ايشتيراکچي دؤولتلره بو جرمی اؤز ميللي قانون وئريجيليگينده جينايت سايما و ايشلنن جينايتلري جينايت تعقيبي عؤهده لرينه گتيرن بير بين الخالق راضيلاشمادان عيبارتدير. ايشتيراکچي دؤولتلرين عؤهده ليگي، سويقيريم جينايتلريني قارشيسيني آلماق، گوناهکارلاري جزالانديرماق، جزا تعقیبینه کؤمکچي اولماقلا محدوددور. عومومي مقصد، بو صورتله گله جکده سويقيريم حرکتلري نين قارشيسيني آلماق اوچون، عکس حالدا مسئول شخصلرين تعقیب اولماسی و جزالانديريلماسيدير. سوزلشمه تضمينات حقوقو قونولاريني آيريجا و آچيقجا اله آلماميشدير. بو اؤلچو، کنوانسیونين 9اینجی مادّه سينده کي  دؤولتين حقوقي مسئوليتي مضمونوندا قييمتلنديريلمکده دير. کنوانسیون ، 12 يانوار 1951 تاريخينده اجرایا گيرميشدير.

1968-جي ايل تاريخلي و زامان آشيمي مضمونلو BMT کنوانسیوني ايسه، سويقيريم گوناهلاري نين سوروشدورولماسيندا و تعقیبینده زامان آشيمي نين سؤز قونوسو اولا بيلميه جگيني حؤکمه باغلاماقدادير. بو کنوانسیون 1948-جي ايل کنوانسیونونون اجرایا  گیرمه تاریخین ده ییشدیریر.

1915-زامان باخيميندان 1948 و 1968 موقاويله لري نين احاطه سي خاريجينده قالير.

خاريجي مجلیسلرين مؤوقعي

ائرمني سويقيريمي ادعالارينا باغلي خاريجي مجلیسلر تطبیقلري ايکي آيري ماهیتده اولابیلر . سياسي قييمتلنديرمه ، بيانلار و حقوقي آکتلاري. سياسي گؤروش و قييمتلنديرمه معناسينداکي حرکت و عملياتلارين حقوقي باخيمدان مجبوري قووّه سي، معنا و اهميتي اولماديغي اوچون، بونلارا وئريله جک قارشيليغين دا عئيني ماهيتده دیر، يعني، تورکیه بؤیوک میلت مجلیسیینده ائديله جک قارشي شرحلر و يا قونونون اورتاق کومیسیونلار و سایره  مؤوجود مئکانيزملر داخيلينده گوندمه گتيريلمه سي کيمي سياسي رئاکسييالار اولماسي لازيم اولدوغو دئييله بيلر.

بونا قارشيليق، فرانسادا و يا سوئیس ده اولدوغو کيمي  " قانون "  چيخاراراق تاريخي فاکتلاري تعيين ائتمه و صلاحیت وئرمک، بو شکيلده معیّن اولونان سؤزده حقيقتين ردّيني جينايت سايما، هر شئيدن اوّل دوشونجه و ايفاده آزادليغي، علم و آراشديرما آزادليغي ايله باغداشديريلماسي مومکون اولمايان تطبیقلردير. بو کيمي تطبیقلرله، اولجه بو حرکت و عملياتلارا همصحبت اولان / اولا بيله جک - ضرر چکميش - کسلر علاقه دار اؤلکه حقوقو چرچيوه سينده موباريزه ائديلمه سي لازيمدير. بو شکيلده نتيجه آلينا بيلمه مه سي حاليندا، اينسان حقوقلاري حقوقو چرچيوه سينده بين الخالق محکمه يوللاري نين ايشلنمه سي سؤز قونوسو اولا بيله جک. بو مودّتده، ديپلوماتيک قوروما داخيل اولماغینان، دؤولت و قونو ايله علاقه دار غئيري-حؤکومت قورولوشلارينجا(NGO)، پئشه قورولوشلارينجا، بو کسلره هر جور دستک تأمين ائديلمه ليدير. لازيم اولدوغوندا، اينکيشاف ائتمکده اولان قطعی حاديثه لر مضمونوندا بو کيمي قانونلارا و بو قانونلارين تطبیق اولونماسينا قارشي سئناریولار حاضيرلانماليدير، سؤز قونوسو قانونون - حقوقا ضيد اولاراق - تطبیق اولونماسي تأمين ائديلمه لي، موباحيثه چيخاريلمالي، قونو قانونوئريجيلييه قارشي - آوروپا اينسان حاقلاري محکمه سي (AİHM) داخيل - بوتون محکمه يوللارينا موراجيعت ائديلمه ليدير. AİHM مضمونوندا، دؤولت موراجيعتي دا بير باشقا واريانتدير.

شخصي حقوق علاقه لري

سون زامانلاردا، ائرمني اصيللي شخصلرين بعضي سيقورتا (بیمه) شيرکتلريندن تضمینات طلب ائتمه لري و آلمالاري، ائرمني سويقيريمي نين قبول ائديلمکده اولدوغو شکلينده شرح اولوناراق مطبوعاتدا ايشتيراک ائتمکده و تورک ايجتيماعيتي سهو معلوماتلارلا ايستيقامتلنديريلير. حال بوکي خوصوصي حقوق علاقه سي، بو مضموندا چاتيلاجاق موقاويله لر و يا آليناجاق موحاکيمه قرارلاري، يالنيز بونلارين طرفلري اوچون مجبوري خوصوصيت داشييار. مثلا، حيات سيقورتاسي باشلي باشينا بير خوصوصي حقوق موقاويله سيدير و يالنيز سيقورتا ائدن - شيرکت - ايله سيقورتالي شخص و يا ميراثچيلاريني ماراقلانديرار. بيزيم مدنيتيميزده، سهو اولاراق، خوصوصي حقوقا باغلي موباحيثه لرين، حتّی ايداره حقوقو قايناقلي موباحيثه لرين بئله - چوخ واخت دا حل اولونماماسي، سورونجه مه ده بوراخيلماسي دوشونجه سي ايله - ميللي محکمه اورقانلاري اؤنونه آپاريلماسيني اؤن گؤرور. غرب حقوق آنلاييشي ايسه تام ترسينه دير و دوغرو اولان ياناشمادير: اساس اولان، موباحيثه لرين محکمه يه گئديلمه سينه گره ک قالمادان، طرفلر آراسيندا موقاويله ايله حل اولور. بو سببدن، محکمه دن قیراق حلّ پروسئسلري تنقيد قونوسو ائديلممه ليدير. بورادا سؤز قونوسو اولان موقاويله اوچونجو طرفلري، مثلا تورکیه جمهوریتی دؤولتيني البته باغلاماياجاقدير. بو قونولارلا علاقه لي اولاراق سونرادان مثلا سيقورتا شيرکتلرينجه تورکیه يه قارشي خاريجي محکمه لرده ادعا آچيلماغا تشبّوث ائديلسه بئله، بير دؤولتين سووئرنليک صلاحيتلري نين ايستيفاده ائديلمه سي باره ده قونولاردا، بين الخالق حقوق باخيميندان، قايدا اولاراق تورکیه جمهوریتی دؤولتي نين، خاريجي دؤولتلرين صلاحیتیندن مصون اولدوغو خوصوصو اونودولماماليدير.

ائرمنيستان و دستکچيلرينجه ايزله نيلن استراتئژی، تورکیه يه قارشي سياسي و پسيکولوژي معنادا بير کامپانييا آپاريلماسي، بين الخالق تضییق ياراديلماسي و  تورکیه نی دالی اوتورداراق  نتيجه الده ائديلمه سي دیر.

گئرچک بودور کي، ائرمنيستان و دستکچيلري نين بو گونه قدر تورکیه يه قارشي ايجرا ائتديکلري کامپانييالار اوچون آييرديقلاري و خرجله ديکلري ماليييه قايناق، ياخشي نيتلي و الده ائديله بيلر حقوقي ثمره لرين سرحدلري نين و اؤلچوتلري نين اونسوز دا چوخ کناريندادير و اصل مقصدين حقوقي دئييل، سياسي اولدوغو آسانجا آيدين اولا بيلمکده دير.

حقوقي گؤروشلر: کئچيد دؤورو بين الخالق عدالت دیوانی نین (ICTJ) گزارشی

آدينا نه دئييليرسه دئييلسين، مؤوجود موباحیثه نين حلّي اوچون موختليف فوروملاردا سعي لر و ايشلر داوام ائدير. بونلاردان بيري، کئچيد دؤورو بين الخالق عدالت دیوانینا حاضيرلاديلان 4 فئورال 2003 تاريخلي طالع سيز راپوردور. دیوانا خوصوصي اولاراق وئريلن وظيفه  تعليماتي داخيلينده معیّن اولونان گؤروش، 1948-جي ايل BMT کنوانسیونا اويغون اولاراق، فردلره و يا دؤولته قارشي، سؤز قونوسو حاديثه لردن قايناقلانان هر هانسي بير حقوقي، ماليه و يا تورپاق طلبينده اولمایاجاق دیر. آنجاق دیوان، اؤزونو توتا بيلمه ميش، وظيفه  تعليماتي خاريجينه چيخاراق و  " کنوانسیونون اجرا قابيليتي اولسايدي "  شکلينده بير فرضيّه يه اساسلاناراق، حاديثه لره قاتيلانلاردان بير حيصه سي نين سويقيريم نيتي ايله حرکت ائتديکلري نين دئييله ايفاده ائتميشدير.

حقوقي باخيمدان، هر هانسي بير ادعا کيمي، حقوقي بير گؤروش ده باغلاييجي خوصوصيت داشيماماقدادير.

بين الخالق عدالت محکمه سي (ICJ)

يوخاريدا توخونولان، سويقيريم ادعالارينا باغلي قونولار اساس اولاراق فردلرين جينايت مسئوليتلريني ماراقلانديرماقدادير. بير بين الخالق موقاويله اولاراق، 1948 و يا 1968 موقاويله لري نين حياتا و يا ايضاح قايناقلانا موباحیثه لرين حلّي ايسه فرقلي بير قونودور و بو مضموندا - دؤولتين حقوقي مسئوليتي داخيل - ICJ نين موحاکيمه صلاحيتي سؤز قونوسو اولا بيلر. بونا قارشيليق، بير سويقيريم گوناهي نين ايشله نيب ايشلنمه ديیي و سایره ادعالار و طلبلر، ICJ نين وظيفه سينه و صلاحيتينه گيره بيله جک قونولار دئييل. چونکي ICJ بير حقوق محکمه سي دیر؛ جزا محکمه سي ده ييل.

ICJ نين موحاکيمه صلاحيتي نين داياغي 1948 موقاويله سي اولدوغوندان، بو کنوانسیون ايسه گئچمیش دؤورلري قاپساماديغيندان، 1915 حاديثه لري نين بو ديوان اؤنونه آپاريلماسي مومکون ده ييل.

حاکيمليک

موباحیثه نين حاکيمليک اوصولو ايله تحليل ائديلمه سي، ICJ قارشيسيندا حلّه بنزه يير. طرفلرين راضيلاشماسي حاليندا، 1948 کنوانسیونون 1915 حاديثه لرينه تطبیق اولونماسي تأمين ائديله بيلر ايسه ده، يوخاريدا ساييلان قونويا خوصوصي موقاويله لر حؤکملري يوخ ساييلاماياجاغيندان، بو اوصولون ده تطبیق قابيليتي يوخدور.

نتيجه

1915ده آنادولودا جريان ائدن، بير قیام، دوشمنله امکداشليق، خيانت و بو مودّتده ياشانميش اولان قارشيليقلي بير قتل عام حاديثه سيدير. قتل عام، دوشمنله امکداشليق ايچينده کي  ائرمني گروهلاري طرفيندن باشلاديلميشدير. عوثمانلي دؤولتي، سون درجه ده الوئريشسيز شرطلر آلتيندا و دؤولتين داوامليليغي مقصديله، بير طرفدن قیاما و قيرغينلارا قارشي قويماغا چاليشميش، اينضيباطي تدبير اولاراق دا مشهور بير  تهجير (کؤچ ائتديرمه) اجرا ائتميشدير. ائرمني ادعالاري، سئچيلميش بعضي حاديثه لرين تک طرفلي اولاراق، مقصدلي و ساپديريلاراق بين الخالق ايجتيماعيته سويقيريم کيمي تقدیمینه اساسلانير. بئله بير ياناشما سهودير، اخلاقا ضيددير و نه حقوقي، نه ده اينساني باخيمدان قبول اولونا بيلمز.

ديگر طرفدن ائرمنيلر، اؤز ادعالارينا قارشي بوتون گؤروش و قييمتلنديرمه صاحيبلريني، تضییق، تهديد، تئررور و سایره اوصوللارلا سوسدورماقداديرلار. آمئریکا کنگره سينده زامان زامان گوندمه گتيريلمه سينه چاليشيلان  ائرمنی سويقيريمی قونولو قانونا قارشي، آرالاريندا پروفسورلار Dankwart Rustow ، Tibor Halasi-Kun ، J.C. Hurewitz ، خليل اينالجيک، Avigdor Levy ، Stanford Shaw ، Frank Tachau ، Pierre Oberling ، Bernard Lewis ، Heath Lowry ، Justin McCarthy ، Alan Fischer و Roderick Davison 'ون دا اولدوغو بير قروپ علم آدامي نين یایدیقلاری بیلدیری(بیانیه) خاطيرلرده دير. احساسی ائرمني لرجه  ايجرا ائديلن قورخدورما کامپانيياسي نتيجه سينده، بو آدلاردان اهميتلي بير حيصه سي  « سس سيزلشديريلميشدير » .

بين الخالق ایجتماعیتی، 1821 و سونراسيندا، باشدا يونانيستان'داکيلار اولماق اوزره، قافقازدا، کريمده و بالکانلاردا تورک-موسلمان خالقا قارشي حياتا کئچيريلن قيرغينلارين قونوسونو دا عئيني واسواسيليقلا آراشدیرمالیدیلار. 1877-1878اینجي ايلده روس اوردوسو و بولغار شبکه لري طرفيندن اؤلدورولن 300.000 و يئرلريندن ائديلن بير ميليوندان چوخ تورک و موسلمانين عاقيبتي حاقيندا دا ناراحاتليق داشيماليدير. آسالا تئررور تشکيلاتي طرفيندن اؤلدورولن تورک ديپلوماتلاريني اونودماماليدير. تاريخي حاديثه لردن اول، واقعی حاديثه لر اوزرينده چاليشماليدير: ائرمنيلرين خوجاليدا حياتا کئچيرديیي قيرغين بونلارا يالنيز بير نمونه دير. آذربايجان تورپاقلاري نين اهميتلي بير حيصه سيني ايشغال آلتيندا ساخلايان، تورکیه دن تورپاق طلب ائدن ائرمنيستانين بو سیاستي نين حاقلي، تورکیه نين قانوني رئاکسييالاري نين و تدبيرلري نين ايسه حاقسيز اولدوغونو ايفاده ائدن تنقيدلر و طلبلر بير داها نظردن کئچيريلمه لي و دوزلديلمه ليدير. ائرمنيستانين بو تطبیقلري نين نه BMT نه ده OSCE (آوروپا گوونلیک و ایشبیرلیک تشکیلاتی)نين مقصدلري و پرينسيپلري ايله باغداشديريلابيلمه سي مومکون اولا بيلمز.

ائرمني سورونو حقوقي دئييل سياسي بير اويوشمازليقدير. ديپلوماتيک اوصوللارلا حلّ ائديلمه سي مومکون اولا بيلر. دوستجا جهد و اوزلاشما، اويغون ديپلوماتيک اوصوللاردير. بو نؤقطه گیزلی قالماق شرطی ایله، تورکیه، گره ک ائرمنيستان، گره ک بين الخالق اجتماعيتين ديگر عضولري ايله اولان علاقه لرينده، گره یينه گؤره،  « قارشيليقليليق»  (reciprocity)،  « ميثیلله مه »  (retaliation) و  « ضررله جاواب » (reprisal)آنلاييشلاريني، قانونلاريني و اوصوللاريني تطبیق ائدمه یی باشارمالي، حاقليليغيني و دايانيقليليغيني گؤستره بيلمه ليدير.

چئویره ن :جعفر افشارنیا (بین الخالق حقوق اوزمانی ، وکیل)