تك توران : مقدمه
علی بی حسین زاده
از نخستین اندیشمندان ترک آزربایجانی است که به تفکر در باب ناسیونالیزم در آزربایجان
و دنیای ترک پرداخته است و آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشته است.
وسعت تفکر علی بی
حسین زاده و تاثیر او بر ناسیونالیست های آزربایجانی به حدی است که پرچم جمهوری
آزربایجان برخاسته از اندیشه ی وی می باشد. اگرچه این پرچم یادگار حکومت ملی-دموکراتیک
آزربایجان به رهبری محمد امین رسولزاده می باشد، اما به اذعان شخص رسولزاده، وی
تحت تاثیر اندیشه ی علی بی حسین زاده، اندیشه ی مساوات گرایی را این گونه در پرچم
جمهوری آزربایجان به تصویر کشیده است. با این وجود دایره ی تاثیر اندیشه ی حسین
زاده محدود به جغرافیای آزربایجان نمی باشد. بلکه تمامی اندیشمندان و ملی گرایان
دنیای ترک وامدار مجاهدت های این بزرگمرد تاریخ اندیشه ی ترک می باشند. در نوشتار
حاضر به کندوکاو در زندگانی و اندیشه ی وی خواهیم پرداخت و تلاش خواهیم کرد که به
گونه ای خلاصه، شمایی کلی از اندیشه ی این بزرگمرد را به تصویر بکشیم.
نگاهی بر زندگانی
علی بی حسین زاده
علی بی حسین به
سال 1864 در شهر سالیان از شهرهای آزربایجان شمالی در خانواده ای روشنفکر دیده به
جهان گشود. اما به دلیل از دست دادن پدر و مادر خویش در اوان کودکی بالاجبار به
تفلیس نزد پدربزرگ مادری خویش شیخ احمد سالیان رفت. علی بی حسین زاده تحصیلات نخستین
خویش را نزد پدر بزرگ خویش آغاز نمود اما پس از مدتی روانه ی مدرسه ای گشت که توسط
میرزا فتحعلی آخوندزاده در تفلیس تاسیس گشته بود.
وی در دوران زندگی در تفلیس و هنگامی که جوان بود در خانه ی پدربزرگ خویش شیخ
احمد با روشنفکران آن دوران بخصوص میرزا فتحعلی آخوندزاده آشنا گشت و در صحبت های
این اندیشمندان شرکت جست و توانست در حین تحصیل در این شهر به سه زبان روسی، عربی
و فارسی تسلط کامل پیدا نماید. وی پس از اتمام تحصیلات متوسطه در این شهر راهی
دانشگاه سن پترزبورگ گشت و در آنجا در دانشکده ی فیزیک مشغول تحصیل شد. پس از
اتمام تحصیل در این دانشگاه روانه ی استانبول شد و در آنجا نیز در دانشکده ی پزشکی
ارتش تحصیلات خویش را به اتمام رسانید. پس از اتمام دوره ی تحصیل در استانبول علی
بی حسین زاده روانه ی باکو شد و در آنجا به کارهای مختلفی چون روزنامه نگاری،
طبابت، زبانشناسی، مترجمی، نویسندگی و ... پرداخت.
علی بی حسین زاده
در سال 1889 با تنی چند از همفکران خویش حزب اتحاد و ترقی را در ترکیه تاسیس نمود
و در سال 1897 بعنوان پزشک نظامی در جنگ عثمانی و یونان شرکت جست. وی در سال 1900
با شرکت در امتحان ورودی دانشگاه پزشکی ارتش در ترکیه با کسب نمره ی برتر بعنوان
استاد در این دانشگاه به تدریس مشغول شد. اما مدت زمان زیادی در این منصب باقی
نماند چرا که به دلیل فعالیت هایش، از سوی پلیس مورد تعقیب قرار گرفت و مجبورا ترکیه
را ترک گفته و راهی باکو گشت. اما این جدایی دیری نپایید و علی بی حسین زاده پس از
انقلاب ترکهای جوان در سال 1910 که توسط حزب اتحاد و ترقی هدایت می شد به استانبول
بازگشت و در دانشگاه این شهر با عنوان پروفسور مشغول به تدریس شد. علی بی حسین
زاده در سال های 1911 و 1912 با همکاری تنی چند از همفکران خویش انجمن های
"تورک یوردو" (سرزمین ترک) و "تورک اوجاغی" (کانون ترک) را
تاسیس نمود.
علی بی حسین زاده
در سال 1917 با هدف همکاری در پروسه ی استقلال مسلمانان روسیه از این کشور و جهت
جلب رضایت کشورهای اروپایی بخصوص آلمان روانه ی مجارستان گشت و در دیدارهای مهمی
که با سیاستمداران اروپایی داشت به بیان مشکلات ترکهای روسیه پرداخت. علی بی حسین
زاده قبل از انقلاب بلشویک ها و زمانی که در باکو به سر می برد پایه های تئوریک
حزب "مساوات" را بنیان نهاد و مقالات متعددی را در ارگان این حزب یعنی
روزنامه ی "آچیق سؤز" ( سخن بی پرده) منتشر نمود.
علی بی حسین زاده
در سال 1933 از کرسی استادی در دانشگاهی که تدریس می نمود بازنشسته شد و در سال
1942 در منزل شخصی خویش در "اوسکودار" بدرود حیات گفت.
علی بی حسین زاده
تمامی عمر خویش را به قلم فرسایی در باب ناسیونالیسم ترک پرداخت و آثار ارزشمندی
را در این باب به یادگار گذاشت. علی بی حسین زاده بسان دیگر همفکران خویش در آن
زمان خواهان توسعه ی جوامع عقب مانده ی دنیای شرق بخصوص جامعه ی ترکان بود. از این
رو با مطالعه ی تاریخ غرب و سیر تکاملی مدرنیسم در جوامع توسعه یافته راه رهایی دنیای
شرق را خلاصی از جهالت و تکوین روح ملی در جامعه ی ایشان می دانست. علی بی حسین
زاده فردی بود لیبرال و آزادی خواه، چنان چه نخستین ترجمه از کتاب مشهور
"آدام اسمیت" پدر لیبرالیسم اقتصادی با عنوان "ثروت ملل" توسط
وی وارد ادبیاتسیاسی و اقتصادی دنیای شرق گردید.
علی بی حسین زاده
و ناسیونالیسم ترک
علی بی حسین زاده
در زمانی چشم به جهان گشود که فرهنگ ترکان در سرزمین های گوناگون پاره پاره گشته و
تحت تاثیر فرهنگ های بیگانه ای چون فرهنگ فارسی، روسی و عربی در حال اضمحلال بود.
وی با نبوغ ذاتی که داشت در زمان تحصیل در دانشگاه سن پترزبورگ پی بدین مسئله برد
و با مطالعات گسترده ای که در باب زبان ترکی و گستردگی آن انجام داد جرقه های ناسیونالیزم
ترک را در خود مشاهده نمود. وی در دوران تحصیل در سن پترزبورگ و پس از آشنایی با
فرهنگ غنی ترکان به مطالعه در باب جریان های ناسیونالیستی که در اروپا در جریان
بود پرداخت و به اهمیت پدیداری هویت ملی و حراست از آن در روند توسعه ی جوامع پی
برد. وی پس از اتمام دوران تحصیل و جهت گسترده نمودن مطالعات خویش و عینیت دادن به
اندیشه ی ملی گرایی ترک راهی استانبول گشت و در دانشکده ی پزشکی دانشگاه ارتش
مشغول تحصیل شد. وی در زمان تحصیل در این دانشگاه با تاثیرگذاری بر بسیاری از
دانشجویان توانست گروهی از دانشجویان را جذب این اندیشه نموده و با خود همراه نماید.
علی بی حسین زاده
پس از بازگشت به باکو در سال 1904 در پاسخ به مبحثی که یوسف آقچورا در نشریه ی
"تورک" (ترک) منتشره در قاهره ی مصر به راه انداخته بود و در آن سعی می
کرد که بدین پرسش از سوی روشنفکران پاسخی درخور داده شود که برای ترکان کدامیک
بهتر است؟ عثمان گرایی، اسلام گرایی یا ملی گرایی ترک. مقاله ی مبسوطی با عنوان
ع.تورانی نوشت و در آن از اندیشه ی ملی گرایی ترک حمایت کرد و ترک های جهان را که
به یک زبان تکلم می کنند سوای تفاوت در لهجه شان متعلق به یک ملت دانست. نخستین
بارقه های "توران گرایی" علی بی حسین زاده از طریق این مقاله خود را
نشان داد.
پس از این زمان،
علی بی حسین زاده راه رهایی جوامع عقب مانده ی دنیای اسلام و بخصوص ترکان را در این
سه مفهوم کلیدی خلاصه نمود و تا آخر زندگی خویش به دفاع از آن پرداخت که عبارت است
از ملی گرایی، مدرنیسم و اسلام گرایی. این اندیشه ی علی بی حسین زاده از طرف اندیشمندان
بزرگی چون ضیا گؤک آلپ، احمد آغااوغلو، یوسف آقچورا، علی سوآوی و ... مورد حمایت
قرار گرفت.
نگاه علی بی حسین
زاده به اسلام گرایی نگاهی است که امروزه از آن بعنوان روشنفکری دینی یا اسلام میانه
رو یاد می کنند. علی بی حسین زاده خواستار اسلامی بود که با حیات نوین بشری سازگار
باشد و بتواند خود را با تمدن امروزی سازگار نماید. علی بی حسین زاده با الگوگیری
از پروتستانتیزم در مسیحیت خواهان اصلاحاتی در اسلام بود. بنا به اذعان وی فرهنگ
ملت ترک بیش از هزار سال است که با فرهنگ اسلامی عجین گشته است و نمی توان به یکباره
این فرهنگی که ریشه در اخلاقیات ترکان دوانیده است را نادیده گرفت. از این رو جهت
توسعه ی اجتماعی مردمان ترک زبان نیازمند اسلامی هستیم که در آن بازنگری شده و
مروج ارزش های دنیای جدید باشد.
پایه ی فکری دیگر
علی بی حسین زاده تجددگرایی می باشد که تحت لوای معاصر شدن از آن یاد می کند. علی
بی حسین زاده ورود اندیشه های مدرنیسم به جامعه ی ترکان را روندی اجتناب ناپذیر می
پندارد که سبب ایجاد دگرگونی در زندگانی مردمان مشرق زمین خواهد شد. علی بی حسین
زاده با طرفداری از تجددگرایی، به دفاع از مدرنیسم می پردازد و قبول ارزش های دنیای
مدرن را گامی رو به جلو در روند تکامل حیات ملی جامعه ی ترکان بیان می کند.
سومین پایه ی مهم
فکری علی بی حسین زاده ملی گرایی ترک می باشد. در نگاه وی تمامی جوامع بشری در راه
سیر به جامعه ی مطلوب خویش و دست یابی به رفاه مردمان خود وامدار پدیداری روح ملی
می باشند. انتقادی که علی بی حسین زاده از جامعه ی زمان خویش می کند این است که
علت اساسی عقب ماندگی و عدم پیشرفت جامعه ی ترکان نبود بیداری ملی در میان ایشان می
باشد که سبب گشته است در فرهنگ های دیگر آسیمیله شده و تنها بعنوان پله کان ترقی
ملل دیگر در حیات بشری نقش ایفا نمایند. به نظر وی مهمترین عامل پدیداری روح ملی و
شکل گیری هویت ملی در میان ترکان مسئله زبان و تاریخ ملت ترک می باشد که باید در
درجه ی نخست مورد توجه روشنفکران ترک قرار گیرد؛ چراکه بقای ملی یک ملت وابسته به
زنده ماندن زبان وی می باشد و بازیابی اعتماد به نفس ملی در گرو آگاهی از تاریخ با
شکو ملی است.
علی بی حسین زاده
با پشت گرمی بدین اندیشه ی خود نخستین فردی است که در آزربایجان پایه های ملی گرایی
ترک را بنا نهاد. اما تاثیر وی تنها محدود به جغرافیای آزربایجان نمی باشد چنانکه
به اذعان بسیاری از اهل قلم اندیشه های وی به جز محمد امین رسولزاده الهام بخش
افرادی چون آتاترک و ضیا گؤک آلپ نیز بوده است. چنانچه اصول پیشنهادی ضیا گؤک آلپ
در سالهای 1911-1918 مبنی بر "ملی گرایی ترک، اسلام گرایی و تجددگرایی"
به گونه ای مستیقم تحت تاثیر اندیشه ی علی بی حسین زاده بوده است. با این وجود علی
بی حسین زاده مهمترین عامل در بیداری ملی گرایی در میان ترکان را وابسته به
قدرتمند گشتن ترکیه بیان می دارد و نقش بسزایی برای ترکیه در رهایی ملل ترک اسیر
قائل است.
علی بی حسین زاده
نقش فعالی در بیداری ملل ترک اسیر در روسیه ایفا نموده است. وی با استفاده از جایگاه
اجتماعی و سیاسی خویش در ترکیه و به مدد روابط گسترده ای که باسیاستمداران ترکیه ای
داشته است کمک های شایان توجهی به فعالین ترک در روسیه نموده است. علاوه بر این،
چندین بار با سفر به کشورهای گوناگون فریاد ملت های ترک اسیر در روسیه را به گوش
جهانیان رسیده است. بعنوان مثال در سال 1916 تحت عنوان "هیئت توران"
سفرهایی به شهرهای بوداپست، وین، برلین و لوزان داشته و در آنجا با شرکت در
کنفرانس های گوناگون به بیان مشکلات ترکهای ساکن در روسیه پرداخته است.
علی بی حسین زاده
پیش شرط توسعه ای که خود از آن با عنوان ترقی یاد می کند را در وحدت ملی یا همان
اتحاد می داند. علی بی حسین زاده این اندیشه ی خود را در نام حزبی که خود از
مؤسسان آن بود به تصویر می کشد. این حزب، حزبی بود به شدت ملی گرا به گونه ای که
در اساسنامه ی خویش حیطه ی فعالیت خویش را سرزمین توران بیان نموده بود.
علی بی حسین زاده
شیفته ی اندیشه ی "توران گرایی" بود و پیش زمینه ی تحقق این امر را در
آفرینش زبان ادبی مشترک و سپس نزدیکی فرهنگ اقوام مختلف ترک بیان می نمود. علی بی
حسین زاده با رجوع به تاریخ با شکوه ترکان، راه تسلط دگرباره بر جهان هستی از سوی
ترکان را اتحاد اقوام ترک زبان در قالب اتحاد توران می دانست و از این منظر نقش
قابل توجهی به مسئله ی فرهنگ، زبان و تاریخ قائل بود. از این رو وی تمامی عمر خویش
را به تحقیق و تفحص در زبان و تاریخ ترکان پرداخت و تا آخرین لحظه ی حیات خویش از
قلم فرسایی در این باب دست نکشید. این قلم فرسایی که با مقاله ی "عمر خیام"
در سال 1890 میلادی و زمانی که علی بی حسین زاده در استانبول مشغول تحصیل بود آغاز
گشت تا مرگ وی ادامه یافت. در این مدت علی بی حسین زاده مقالات زیادی را به رشته ی
تحریر درآورد که در نشریات گوناگون منتشر می شد اما مهمترین نشریاتی که علی بی حسین
زاده ارتباط تنگاتنگی با آنان داشت بدین قرار است:
نشریه ی
"کاسپی" منتشره در آزرابیجان بین سال های 1903-1910 میلادی که به زبان
روسی منتشر می شد.، نشریه ی "تورک" منتشره در قاهره ی مصر به سال 1904 میلادی،
نشریه ی "حیات" منتشر شده به سال های 1905-1906 میلادی، نشریه "فیوضات"
منتشرشده به سال های 1906-1907 میلادی، نشریه ی "ارشاد" منتشره به سال
1908 میلادی، نشریه ی "ترقی" منتشره به سال 1908 میلادی، نشریه ی
"حقیقت" منتشره به سال 1909 میلادی.
به جز موارد فوق
الذکر مقالات و اشعار وی در نشریاتی همچون "معلومات"، "تورک یوردو"،
"یئنی مجموعه"، "ایجتیهاد"، "یئنی آدم"، "طب
دونیاسی"، "حاکمیت ملی" و "تان" نیز منتشر شده است.
نشریه ی حیات که
در سال 1905 میلادی توسط علی بی حسین زاده
و احمد آغااوغلو منتشر شد تاثیر بسزایی در
بیداری ملی میان آزربایجانیان و ترکان عثمانی داشته است. به گونه ای اندیشمندان بسیاری
همچون احمد کمال نیز به همکاری با این نشریه پرداختند. اما مهمترین بخش از اندیشه ی
علی بی حسین زاده که همان "ملی گرایی ترک، تجددگرایی و اسلام گرایی" می
باشد در سال 1907 میلادی و در نشریه فیوضات مطرح گردید.
علی بی حسین زاده
عشق به مفهوم انسان و انسانیت را مهمترین ویژگی می دانست که یک اندیشمند باید دارا
باشد. وی که پزشکی متخصص بود تمامی عمر خویش را صرف خدمت به فلسفه، ادبیات و پدیداری
روح ملی در میان مردمان خود کرد. و بدین سبب نیز پروفسور "توران یازقان"
از وی بعنوان "دده قورقوت" زمانه یاد کرد که مجاهدتهایش وی را به قهرمان
ملی تمام اقوام ترک بدل نمود.
در باب نگرش علی
بی حسین زاده به اسلام نیز باید این امر را نیز بیان نمود که نگاه وی به اسلام تحت
تاثیر تعالیم "میرزا فتحعلی آخوندزاده" روشنفکر مشهور آن زمان بود. یعنی
اسلامی که علی بی حسین زاده پشتیبان آن بود اسلامی بود بسیار میانه رو که اولویت
آن احترام به مفهوم انسان سوای تعلق دینی اش باشد. چنان که بارها وی از سوی متحجرین
دینی زمانه ی خویش به کفرگویی متهم شد.
علی بی حسین زاده
آشنا به فلسفه و ادبیات مغرب زمین بود و مطالعات بس فراوانی در باب فلسفه و ادبیات
مشرق زمین انجام داده بود. گواه این مطلب آثاری است که از وی به یادگار مانده است.
علی بی حسین زاده در آن زمان، دنیای ترک را با اندیشمندانی چون کانت، فیخته،
هارتمان و تولوستوی آشنا نمود و آثاری از ایشان را به زبان ترکی ترجمه کرد. علاوه
بر این به تدریس اندیشه ی شاعرانی چون فضولی و امیرعلیشیر نوایی در دانشگاه
پرداخت.
مهمترین فعالیت سیاسی
علی بی حسین زاده مربوط به تاسیس و فعالیت در حزب اتحاد و ترقی می باشد. این حزب،
حزبی بود ملی گرا که توسط علی بی حسین زاده و افرادی همچون عبدالله جودت، ابراهیم
تئمو و اسحاق سکوتی که در نشریات "ترک" و "باغچه ی رمضان" با یکدیگر
همکاری داشتتند تاسیس شده بود و بر علیه سلطان عبدالحمید فعالیت می کرد. علاوه بر
این علی بی حسین زاده از دوستان نزدیک سرمایه دار مشهور آزربایجانی زین العابدین
تقی یئف محسوب می شد که از طریق وی توانست به پرورش روشنفکران ملی گرای متعهد بسیاری
در آزربایجان همت گمارد. وی که توسط دوست نزدیک خویش احمد آغااوغلو اقدام به
انتشار نشریه ی "حیات" نمودند توانستند نظر بسیاری از اهل قلم را به خود
جلب نموده و به همکاری با اشخاصی چون "اوزئیر حاجی بی اوف"،
"محمدامین رسولزاده"، "نریمان نریمانوف"، "جلیل محمد قلیزاده"،
"عمر فائق نعمان زاده" و "ف.کؤچرلی" مبادرت ورزد.
یکی دیگر از تاثیرات
مهم علی بی حسین زاده در سیر تاریخ اندیشه ی ملی گرایی ترک سیاسی نمودن این جنبش
ملی گرایانه است. قبل از آنکه علی بی حسین زاده قدم در وادی عمل بگذارد و به یاری
دیگر همفکران خویش ملی گرایی ترک را وارد مرحله ی جدیدی نماید، این اندیشه تنها در
چنبره ی فعالیت های فرهنگی و آموزشی محصور بود. ملی گرایانی که پیش از علی بی حسین
زاده در پدیداری روح ملی ترکان تلاش می نمودند هیچ گاه به گونه ای آشکار صحبت از
اتحاد سیاسی ترکان ننموده بودند، چنانکه اندیشمند بزرگ دنیای ترک اسماعیل بی قاسپیرالی
صحبت از اتحاد سیاسی ترکان را به آیندگان موکول نموده بود؛ اما علی بی حسین زاده
با نگارش مقاله ی "نامه ی ویژه" در سال 1904 میلادی در نشریه
"ترک" منتشره در قاهره ی مصر به گونه ای آشکار سخن از اتحاد سیاسی ترکان
راند و پس از انتشار این مقاله، نوشتارهای اندیشمندان ترک وارد مرحله ی جدیدی گشت
که در آن، ملی گرایی ترک دیگر به یک ایدئولوژی سیاسی تبدیل شده بود. این مقاله ی
علی بی حسین زاده که با امضای مستعار "تورانلی" منتشر گشت، پاسخی بود به
پرسش اندیشمند مشهور تاتار، یوسف آقچورا مبنی بر این که برای توسعه ی جامعه ترکان
کدام گزینه را باید برگزید؟ اسلام گرایی، عثمانی گرایی یا ملی گرایی ترک. علی بی
حسین زاده در این مقاله تنها راه برای پیشرفت جامعه ی ترکان را در اتحاد معنوی میان
اقوام گوناگون ترک بیان می دارد. به نظر علی بی حسین زاده تنها راه رهایی ترکان
مسلمان از فتنه انگیزی های "ایسم" های گوناگون در شناخت خود و یکدیگر، عشق به هویت و دفاع از
هویت ملی است. بدین گونه، علی بی حسین زاده خود را به گونه ای آشکار طرفدار ملی
گرایی ترک نشان می دهد.
نتیجه گیری:
ملی گرایی ترک در
قالب جنبشی سیاسی که به طرح خواست های ملی آزربایجانیان می پردازد، در سال 1905 میلادی
و بواسطه ی انتشار نشریه ی "حیات" از سوی علی بی حسین زاده در جغرافیای
آزربایجان مطرح گردید. اگرچه شرایط سیاسی و اجتماعی آن زمان، بنیان های ظهور این
جنبش در آزربایجان را فراهم نموده بود اما تلاش های علی بی حسین زاده و دیگر
دوستان همفکر وی در آزربایجان بود که وجهه ای سیاسی به این جنبش داد. از این رو می
توان علی بی حسین زاده را نخستین ملی گرای ترک در تاریخ آزربایجان دانست که با تاسی
از فرایند دولت-ملت سازی در غرب سعی در بومی سازی آن در سرزمین مادری خویش کرد. علی
بی حسین زاده فردی بود که اگرچه رشته ی تحصیلی وی پزشکی بود اما تمام عمر خویش را
صرف فلسفه، ادبیات و تاریخ نمود و تا آخرین لحظه ی عمر خویش دست از قلم فرسایی در
باب ملی گرایی ترک نکشید. علی بی حسین زاده بزرگمردی است که نه تنها در تاریخ
آزربایجان بلکه در تاریخ دنیای ترک به جهت مجاهدت های فکری و عملی خویش نطفه ی
جنبش های ضد استعماری را نهاد و یگانه راه توسعه ی همه جانبه ی ترکان را تعلق خاطر
به هویت، زبان و تاریخ ملی بیان نمود.
منابع:
-Ali bey hüseynzadenin
makaleleri üzerine bir araştırma, Ömer faruk süleymanoğlu, yuksek lisans
tezi-kafkas üniversitesi
-Akçura yusuf, türkçülüyün
tarihi, interntet
-www.resulzade.org
http://dusuncemiz.arzublog.com/
