تك توران : در سال ۲۰۰۲ میلادی کتابخانه بادلین (کتابخانه اصلی دانشگاه آکسفورد انگلستان) نسخه‌ای خطی از یک کتاب عربی با نام «کتاب غرایب الفنون و ملح العیون» را به دست آورد که نزدیک به هشتصد سال پیش در مصر نگاشته شده است. این اثر یک نسخه بازنویسی شده کتاب است و نسخه اصلی نزدیک به دو سده پیش از آن در مصر نگاشته شده است. این نسخه که در آکسفورد با نام «کتاب کنجکاوی‌ها» شناخته می‌شود به موضوعات مختلفی می‌پردازد و نقشه‌های آن از مناطق مختلف و نمودارهای آن بر مبنای دانش نجومی آن زمان و باور نویسنده در مورد بهشت و آسمان از نظر تاریخی و عملی به خصوص در زمینه‌های ستاره‌شناسی و نقشه کشی ارزش فراوانی دارند. بخش یازدهم جلد دوم کتاب به دریای خزر و مناطق حاشیه آن می‌پردازد، در توضیحات نویسنده در کنار نقشه دریای خزر چنین می‌خوانیم:
این دریا به هیچکدام از دریاهایی
که در اطراف آن هستند متصل نیست، به جز آنچه که از رود «الروس» یا «ایتیل» (منظور
رود ولگا است) به آن وارد می‌شود. اگر کسی به دور این دریا سفر کند بدون برخورد با
هیچ مانع یا مشکلی به همان نقطه‌ای که از آن آغاز کرده بود خواهد رسید. این دریایی
شور و بدون جزر و مد است. پائین آن تیره است. هیچ چیز از آن حاصل نمی‌شود به جز
ماهی. بازرگانان بر روی آن از سرزمین‌های اسلامی تا سرزمین‌های خزر کشتی رانی می‌کنند.
این دریا کم عمق است.
نکته جالب این
کتاب آن است که در تمام نقشه‌ها جنوب در بالای نقشه و شمال در پایین نقشه قرار
گرفته است و به همین دلیل درک کردن نقشه‌ها در ابتدا شاید کمی مشکل به نظر برسد.
اگر بخواهیم از
گوشه بالایی و سمت راست تصویر (جنوب غرب) نام‌های درج شده در نقشه را بخوانیم، در یک
دور کامل ترتیب تقریبی اینچنین است:
ارمنیه: ارمنستان
بلاد الجیل و الدیلم:
سرزمین گیلان و دیلم
موقان: مغان
نهر الرس: رود
ارس
برذعه: باردا،
شهری در جمهوری آذربایجان امروزی
تاکره: باکو،
(بادکوبه، بادکوه)
… ران: احتمالا الشبران یا شیروان
مدینه الحرز: شهری
به نام خزران یا آتیل، که بنا به جغرافی دانان گذشته در حاشیه رود ولگا قرار داشته
است. این شهر در اصل از دو شهر تشکیل شده است، خزران در غرب و آتیل در شرق. در این
نقشه این شهر و رود ولگا به اشتباه در بالا (جنوب) شهرهای دربند و تفلیس قرار
گرفته‌اند.
نهر الروس: رود
ولگا، که در منابع عربی با نام‌های آتیل و ایتیل شناخته می‌شود.
باب الابواب:
دروازه دروازگان، نام عربی شهر دربند در جمهوری آذربایجان امروزی.
تفلیس: تفلیس، پایتخت
گرجستان امروزی
عین الهم: الهوم یا
الهم، شهری در تبرستان و حاشیه جنوبی دریای خزر. نویسنده در ابتدای ترسیم نقشه به
اشتباه این شهر را در این نقطه قرار داد و نام شهر در جایگاه صحیح ان نیز (جنوب) دیده
می‌شود.
بلاد حرزان: بلاد
خزران یا سرزمین خزران، در سده دهم میلادی دو جغرافی‌دان سر‌شناس به نام‌های محمد
أبو القاسم بن حوقل (اهل شهر نصیبین در جنوب ترکیه امروزی)
و احمد ابن رسته اصفهانی (جغرافی‌دان و مکتشف ایرانی) ناحیه اطراف رود ولگا را
خزران نامگذاری کردند. این نام از کلمه خزر مشتق شده است. نام مردمانی چادرنشین که
قسمت‌های جنوبی استپ‌های روسیه را تصرف کرده بودند.
بلاد الغزیه:
سرزمین غزان، غز نام عربی قبایل چادرنشین و ترک تبار اوغوز در آسیای میانه است.
در سده دهم میلادی آن‌ها منطقه‌ای که از غرب به دریای خزر و رود ولگا و از جنوب به
دریای آرال محدود می‌شد را تصرف کردند.
مسافه بین العزیه
و جرجان: فاصله بین سرزمین اوغوز‌ها و گرگان
جرجان: گرگان، در
شمال شرق ایران
جبل سیاه کوه: این
نام احتمالا به تپه‌ها و سلسله کوه‌های شبه جزیره میانکاله در نزدیکی بهشهر، استان
مازندران اشاره دارد.
طنیسه: تمیشه،
نام یکی از شهرهای قدیمی شرق تبرستان. این شهر در مسیر آمل به گرگان و در نزدیکی
ساری قرار داشته است.
مهروان: مهران یا
مهروان، شهرستانی در فاصله بهشهر و ساری، استان مازندران.
ساریه: ساری،
مرکز استان مازندران
مامطیر: نام کهن
بابل، استان مازندران
میله: این نام
احتمالا به شهر میله سرا در استان گیلان اشاره دارد که به اشتباه پیش از شهر آمل
قرار داده شده است.
آمل: آمل در سده
دهم میلادی پایتخت و مرکز تبرستان به شمار می‌رفت اما مدتی بعد غارت شد و آمل
امروزین در شرق شهر قدیمی قرار دارد.
عین الفم: عین
الهم و الهم، بندرگاهی در نزدیکی آمل که پیشینه آن به دوره ساسانی می‌رسد.
سالوس: سالوس و
شالوس در گذشته از نام‌های شهر چالوس در مازندران بوده‌اند.
جبال الدیلم: کوه‌های
دیلم، رشته کوه البرز
دو جزیره نیز در
دریا ترسیم شده‌اند:
شبه جزیره سیاه
کوه، بها عیون و اشجار و غیاض: جزیره سیاه کوه با بهاران و درختان و بیشه‌ها، جزیره
سیاه کوه معمولا به شبه جزیره میان کاله در جنوب شرق دریای خزر تفسیر می‌شود که در
این نقشه در نقطه درستی قرار نگرفته است.
جزیره باب
الابواب، کبیره ذات شجر و غیاض: جزیره باب الابواب، بزرگ و درختان و بیشه‌ها در
خود جای داده است. احتمالا به شبهه جزیره آبشرون (ریشه فارسی: آب + شورون به معنی
شور) اشاره دارد که شهر باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان بر آن واقع شده است
براي بزرگنمايي روي تصوير كليك كنيد
