تك توران : صفوي دؤولتينين فارسلاشماسي و سونراسي
چالديران شوکونو
ياشاميش شاه ايسماعيل عؤمرونون سونونادک ايچينه قاپاندي، فعال دؤولت قوروجولوغو
ايشيندن واز کئچدي.
اونون حؤکمدار نوفوذو قيزيلباشلار آراسيندا يوکسک اولاراق قالماقدا
ايدي، سياسي ثابيتليک اونون شخصي نوفوذونون حسابينا قورونماقدا ايدي. بونونلا بئله
اينگيليس عاليمي روگئر ساووري’نين قئيد ائتديگي کيمي، "چالديران مغلوبيتي شاه
ايسماعيلين يئنيلمزليگي حاقينداکي اينانجي محو ائتدي... وئنئزيالي تاجيرلرين او
زامانکي راپورلاري قيزيلباشلارين اؤلومسوز اولدوقلارينا اينانديقلاري باشچيلارينا
(شاها) کور- کورانه باغلانديقلارينا شاهيدليک ائتمکدهدير. بو اينانج چالديراندا
بؤيوک ضربه آلدي... قيزيلباشلار... بو اينانجلارينين ضعيفلهمهسيله کئچميش قبيله
باغليليقلارينا دؤندولر...قبيلهلر آراسيندا ايچ ساواش باشلادي."[1]بو
"ايچ ساواش" شاه ايسماعيلين وفاتيندان (1524) درحال سونرا اؤزونو
گؤستردي. ايسماعيل اؤلوم آياغيندا وکيلي (دؤولتده ايکينجي شخص) روملو ديو سولطانا
تابع اولمالاريني وصيت ائتدي. هله 10 ياشيندا اولان طهماسيبين حاکيميتده مؤحکملنمهسي
اوچون زامان گرکدي. قيزيلباش بيلري بو زامان کسيگينده و اوندان سونرا سياسي ايرادهلريني
و ايديعالاريني اورتايا قويماقدان چکينمهديلر. روملو ديو سولطان "شاه
طهماسيب ياشا دولانا قدر طايفا اميرلري آراسيندا گئدن چکيشمهيه سون قويا بيلمهدي.
بو آرادا مرکزي ايداره سارسيلدي. مورشود سايديقلاري شاها باغلي اولان طايفا
باشچيلاريندا ايندي ثروت و شؤهرت مئيلي آرتميشدي. هر بيري اؤز بؤلگهسينده
اؤزباشينا حرکت ائدير و يئنيلديکده ايسه بعضيسي عوثمانلي اؤلکهسينه باش گؤتوروب
گئديردي. بو ايسه عوثمانلي دؤولتينده قيزيلباشلاري يئنيدن آياقلانديرماقلا ايکي
اؤلکه آراسيندا موناسيبتلري پوزوردو."[2]
شاه طهماسيب
حاکيميتده مؤحکملنديکدن سونرا بئله سياسي ثابيتليگي تامين ائتمکده چتينليک چکيردي.
دؤولتين چئشيدلي بؤلگهلرينده قيياملار باش وئرير،قيزيلباش بَيلرينين بير-بيري،
حتّي شاه سارايي ايله ماراقلارينين توققوشماسي قانلي ساواشلارا ندن اولوردو.[3]
قيزيلباش اميرلرينين طهماسيبدن سونرا (1576) حاکيميته گتيرديکلري ايکي شاه
ايسماييلين قتلي، يئنه ده قيزيلباشلارين شاه تاختينا يئرلشديرديکلري محمد خودابندهنين
اوغورسوز حاکيميتي (1577-1587) ايچ چکيشمهلره سون قويمادي. ايش او يئره چاتدي کي،
بير قروپ قيزيلباش اميري شاه خودابندهنين يانيندا اونون آروادي مهدي اولياني قتله
ائتديلر. بير سؤزله، عنعنهوي عشيرت دؤولتي درين بؤحران ايچينده ايدي، دؤولت
حياتيندا کؤکلو ايصلاحاتلار آپاريلماسايدي، صفوي ايمپئراطورلوغونون طالعيي ده
اؤزوندن اولکي دؤولتلرين طالعييني تکرار ائدهجکدي.
دورومو
مورککبلشديرن ايکينجي عاميل ايسه قونشو عوثمانلي ايمپئراتورلوغو و دوغودا اؤزبک
دؤولتي ايله داوام ائدن اساسن اوغورسوز ساواشلار ايدي.[4] بو ساواشلارين آذربايجان
اوچون نتيجهلري داها آغير اولدو. صفويلر هوجوم ائدن عوثمانلي اوردوسونون حرکتيني
چتينلشديرمک اوچون اونون کئچهجهیي يوللاري داغيدير، ارزاغي ييغير، سو منبعلريني
زهرلهيير، حتّي يئرلي اهاليني ايمپئراتورلوغون ايچريلرينه کؤچوروردو. صفويلرين
تبريزي ياريم-خارابا وضعيته سالديغيندان عوثمانلي اوردوسونون بئله بؤيوک شهري
توتاندان سونرا بورادا قيشلاماسي مومکونسوز اولوردو. بو يانليش "ساواش
تاکتيکاسي"نين نتيجهسينده آذربايجان وار-يوخدان چيخدي. دؤولتين پايتاختينين
تبريزدن قزوينه (1548)، داها سونرا (1598) ايصفاهانا – دؤولتين ايچريلرينه
دَييشديريلمهسي ده بو ساواشين ديگر منفي نتيجهسي ايدي.[5]
صفوي دؤولتينين
بئله آغير وضعيتينده قيزيلباش اميرلريندن بير قروپو دؤولت چئوريليشي ائديب،
1587-جي ايلده گنج وليعهد عباس ميرزاني حاکيميته گتيرديلر. عباس چوخ دوغرو
اولاراق قيزيلباش اميرلري آراسيندا باشيپوزوقلوغون قالديغي تقديرده شخصي
حاکيميتيني مؤحکملنديرمهیين مومکون اولماديغيني آنلادي. شاه عباسين اونلارا قارشي
چوخ تئزليکله دوشمن مؤوقئع توتماسينين ديگر سببي ده قيزيلباش اميرلرينين، آناسي
مهدي اولياني و قارداشي حمزه ميرزاني اؤلدورمهلري ساييلماليدير. مرکزده و
يئرلرده عالي روتبهلي مأمورلارين کوتلوي دَیيشديريلمهسي گئديشينده قيزيلباش
اميرلري تکجه وظيفهلريني دئييل، هم ده جانلاريني ايتيرديلر. نوفوذلو اميرلردن
اوستاجلي بويوندان پير گئيب خان، اونون قارداشي امير آسلان خان، شيراز واليسي
زولقدهر مهديقولو خان، مؤهوردار، يئنه زولقدهر بويوندان عليقولو خان،
قورچوباشي افشار يوسوف خان، خيلافتالخلافه روملو دلي بوداغين اوغلو قورخماز خان،
تورکمن معصوم سولطان اؤلدورولدو. گنج عباسي حاکيميته گتيرمکده ان بؤيوک رول
اويناميش مورشودقولو خان داعئيني طالعيي ياشادي. يئني تعيين اولونموش اساسن گنج
اميرلر جوزئي ايطاعتسيزليک گؤسترديکده، يا اونلارين صداقتي بارهده جوزئي شوبهه
يارانديقدا محو ائديليرديلر.[6] بوي بيي ايطاعتسيزليک گؤسترديکده، يا عوصيان
چيخارديقدا بوتون بوي ان غدار شکيلده جزالانديريليردي. طهماسيب زامانيندا تکهلي و
شاملي بويلارينين تامامينين فيزيکي جهتدن محو ائديلمهسينه جهد بونا باريز
ميثالدير.[7] قيزيلباش اميرلريندن عيبارت حربي شورا – ديوانين لغو ائديلمهسينه
اعتيراض ائدنلره عباس بيلديردي: "واجيب دؤولت وظيفهلريني [يالنيز] پادشاهين
حل ائتمک حاقي وار."[8] ايرسيليک پرينسيپي بير کنارا آتيلاراق بويلارين
باشينا (بوي بيليگين) تاماميله کناردان گتيريلن آداملارين تعيين ائديلمهسي عادي
حال ايدي.
بو، ياشلي، يا
نوفوذلو حاکيم طبقهنين (اميرلرين) سادهجه دَييشديريلمهسي، گنجلشمهسي دئمک
دئييلدي. شاه عباس حاکيميتين داياغي اولان حاکيم ائليتين ائتنيک ترکيبينده ده
بؤيوک دَييشيکليک آپاردي. ايرانشوناس عاليم آلئساندرو باوساني’نين يوکسک وظيفه
صاحيبي اميرلرين ائتنيک-بوي ترکيبي حاقيندا حسابلامالاري ماراقليدير. او يازير کي،
شاه عباسين حاکيميته گلمهسينه قدرکي دؤورده (1576) "خان" و
"سولطان" عونواني داشييان حربي والي و اوردوداکي اميرلرين عومومي سايي
114 ايدي و بونلارين هاميسي قيزيلباش بويلاريندان ايديلر. شاه عباسين کؤکلو
مرکزلشمه سيياستينين نتيجهسينده 1628-جي ايلده بو اميرلرين سايي 90-ا ائنميش، ان
اهميتليسي ايسه اونلارين ائتنيک ترکيبينده آرتيق بؤيوک دَييشيکليک يارانميشدي. بو
90 اميردن جمعي 35-ي قيزيلباشلاردان ايدي، قالان 34-و ايرانلي (فارس؟)، کورد، لور
طايفالارينين نومايندهلري، قالان 21-ي ايسه "غولام" ايدي.[9]
صفوي حاکيميتينين
خاراکتئرينين دَييشمهسينده ديگر عاميلين – بويلارين عنعنهوي
ایستروکتورونون(قورولوش) داغيديلماسينين، اؤزلليکله اونلارين لوکاليزاسياسينين
دَييشديريلمهسينين – بؤيوک رولو اولدو. آمئريکالي آراشديريجي ژوهن پئرري’نين
حسابلامالارينا گؤره، شاه عباسين حاکيميتي دؤورونده حياتا کئچيريلن سورگون و
کؤچورمهلر 100 مين عاييلهني احاطه ائديردي.[10] هر عاييلهني هئچ اولماسا 5-6
نفردن سايساق، بو، کوتلوي کؤچورمهلر حاقيندا دانيشماغا اساس وئرير. کؤچ و
سورگونلرله شاه عباس بير ياندان دوغودا (خوراساندا) سرحدلري مؤحکملتمک نيتينده
ايديسه، او بيري ياندان، ايمپئرييانين موختليف بؤلگهلرينه سپلهمکله بو بويلاري
حربي-سياسي جهتدن ضعيفلتمهیي، بئلهليکله، مرکزلشمه سيياستي قارشيسيندا اونلاري
تاثيرسيز حالا گتيرمهیي دوشونوردو. افشار، ذوالقدهر، بايات و باشقا بويلارينکي
يوردلاريندا بيرگه ياشامالارينا سون وئريلهرک اونلار فارسلار ياشايان بؤلگهلره
داغيديلدي. مثلا، قاجار بويونون بير حيصه سي قاراباغ-گنجه بؤلگهسيندن آستراباد و
مروه کؤچورولدو. عباسقولو آغا باکيخانووون يازديغينا گؤره، کؤچورولن قاجار عاييلهلرينين
سايي 30 مين ايدي.[11] شاه عباس، يوردلاريندان آيريلمايان و عوثمانلي ايدارهسي
آلتيندا قالميش اوتوز ايکي، قازاخلار، شمسالدينلي بويلاريني دؤنوک ائعلان ائتدي،
اونلارين باشبيلنلريني قتل ائتديردي، بؤيوک بير حيصهسيني ايسه مازاندارانداکي
فرحآبادا يئرلشديردي. اوتوسيکيلردن احمدلر اويماغي کؤچه ديرندييندن
جزالانديريلدي. قازاخلار اويماغي فارسا کؤچورولدو.[12] بو کؤچورمهلر عوموميتله آذربايجاندا
اهالينين سون درجه سئيرلمهسي[13] ايله ياناشي، بورادا تورک ائلئمئنتينين ده
ضعيفلهمهسي ايله نتيجهلندي. بو ضعيفلهمه او قدر آيدين ايدي کي، زئکي وئليدي
توگان صفويلر دؤورونو، ايلک نؤوبهده شاه عباسين حاکيميت ايللريني "تورک
توپلولوغو اوچون بير فلاکت" دؤورو سايميشدير.[14]
شاه عباسين
مرکزلشديرمه، بوي بَيلرينين مرکزدنقاچما گوجونو محدودلاشديرما ساحهسينده
سيياستينين ديگر ايستيقامتي يئني تيپلي اوردونون ياراديلماسي ايدي. حربي
ايصلاحاتلار قيزيلباشلارين سيلاح گزديرمک ساحه سينده اينحيصارينا سون قويدو، فارسلار
و باشقالاري دا ايلک دفعه اولاراق اوردويا آلينديلار. عنعنهوي قيزيلباش قوشونونون
ایستروکتورو دَييشديريلدي. حربي بيرليکلرين عئيني بويدان تشکيلي پرينسيپي قاريشيق
بوي پرينسيپي ايله عوض ائديلدي. کورد، لور، جاغاتاي و باشقا طايفالاردان عيبارت
يئني حربي بؤلوکلر ياراديلدي. عوثمانلي نومونهسينده دؤنمه عونصورلردن عيبارت،
يالنيز شاها غئيري-محدود صداقت حيسي ايله باغلي اولان غولام حيصهلري (خوصوصي
قواردييا) تشکيل ائديلدي. بو غولاملار اوشاق ايکن سارايا آلينميش، ايسلامي قبول
ائتميش و خوصوصي قايدادا يئتيشديريلميش ائرمني، گورجو، ائلهجه ده چرکز گنجلريندن
عيبارت ايدي. غولام حيصه لرينده 4-15 مين نفر واردي و آرالاريندان گؤرکملي سرکردهلر
چيخدي.[15] علاوه اولاراق اساسن فارسلار ياشايان بؤلگهلردن ييغيلان عسگرلردن
خوصوصي توفنگچي حيصه لري ياراديلدي. شاه عباس دؤورونده توفنگچيلرين سايي 12 مين
ايدي. حربي ايصلاحاتلارين ديگر ساحهسي ايسه خوصوصي توپچو واحيدلرينين تشکيلي
ايدي.[16] بو ايصلاحاتلار صفوي اوردوسونون تئخنيکي تاميناتيني يوکسلتدي، اوردو
داها موتشککيل اولدو، قوووتلندي. اوردو ساحه سينده ايصلاحاتلارين ديگر نتيجهسي
ايسه دئييلديگي کيمي قيزيلباشلارين حربي ساحهدهکي اينحيصارينا سون قويولماسي
اولدو.
صفوي دؤولتينين
ائتنيک کيمليگينين موعينلشمهسينده مولکي بوروکراتييا ساحهسيندهکي وضعيت، خوصوصن
شاه عباس دؤورونده اونون ترکيبينين داها دا هوموژئنلشمهسينين (فارسلاشماسينين)
موهوم رولو اولدو. شاه ايسماعيل اسکي فارس بوروکراتياسي عنعنهسينه ال وورمادي،
خوصوصيله اورتا و آشاغي سويهلي مأمورلار اولکي کيمي فارسلاردان عيبارت ايدي. گنج
ايسماعيلي تاختا چيخاران قيزيلباش بويبَيلري موهوم دؤولت وظيفهلريني، خوصوصن
حربي ساحهدهکي وظيفهلري توتدولار. "اهلي-قلم"ين ان يوکسک وظيفه
صاحيبلريني زامانلا فارسلار عوض ائتديلر. ايلک وکيل، دؤولتده ايکينجي مقام صاحيبي
ايسماعيلين لعلهسي شاملي بويوندان حوسئين بَي تعيين ائديلدي. آما 1508-جي ايلده
او، ايشدن آلينديقدان سونرا ايسماعيلين اؤلومونهدک تئز-تئز دَييشن وکيللرين
هاميسي فارسدير. مولکي بوروکراتييانين بيرباشا باشي ساييلان وزير ده فارسلاردان
تعيين ائديليب.[17] شاه ايسماييلين مکتوبلاريندا "آتا" دئيه موراجيعت
ائتديگي سولطان بايزيدين بو مسلهده اونا چوخ ماراقلي خبردارليغي وار:
"فارسلار مسلسينده ديقتلي اول، چونکي اونلار اؤزلريندين اولمايان حؤکمدارلارا
ايطاعت ائتمهين خالقدير."[18]
صفويلرين دؤولت
ايدارهچيليگينه گتيرديگي يئنيليکلر يالنيز بوروکراتييانين ائتنيک ترکيبينين
زامانلا دَييشمهسي ايله محدودلاشميردي.
ويلليام جلئوئلاند يازير: "ايسماييل يئني ايداري قوروملار ياراتدي و
بو قوروملار صفوي دؤولتينه داها اؤنجهکي قيسا عؤمورلو سولالهلردن داها اوزون
مودت ياشاماق گوجونو قازانديردي. حؤکومت داخيلينده يئني ياراديلميش بوروکراتيک
مقاملارا شهرلي ايرانليلاري تعيين ائدهرک بير ايدارهچيليک مئخانيزمي قوردو.
مولکي ايدارهدن قووولان قيزيلباش بوي بيلري ايله يوکسلن ايرانلي [فارس] بوروکرات
صينيف آراسيندا ضيديتلر آرتسا دا، 1524-ده شاه ايسماييل اؤلدويونده صفوي
ايمپئراتورلوغو حربي-عشيرت رئژيميندن موطلقيتچي بوروکراتيک ايمپئراتورلوغا کئچيش
مرحله سينده ايدي."[19]بو ميسياني شاه طهماسيب داوام ائتديردي، شاه عباس ايسه
تاماملادي.
"عوثمانليدا
و ايراندا مذهب و دؤولت" آدلي موقاييسهلي آراشديرمانين مؤليفي تاها آکيول
سون درجه واجيب بير سوال اورتايا قويور، يازير کي، "ندن عوثمانلي دؤولتي
تورکمن عشيرت گلنکلريندن اوزاقلاشديقدان سونرا دا تورک کولتورونو يئني فورملارلا
داوام ائتديرديیي حالدا صفوي دؤولتي فارسلاشدي؟"[20] مؤليف بو سوالي ايراندا
فارس ديلي و فارس بوروکراتيياسي عنعنه سينين ياشارليغي ايله جاوابلانديرير کي،
بيزجه، دوغرودور. ان آزيندان مأمور طبقهسيني يئتيشديرن تحصيل سيستئمينده اون
آلتي-اون يئددي يوز ايللرده يئنيليک اولمادي. تورک ديلي بو ايکي يوز ايلده ده
تحصيل سيستئمينه يول تاپا بيلمهدي. سارايدا و اوردودا تورک ديلينين گئنيش ايشلهديلمهسينه
باخماياراق، رسمي دؤولت ديلي کيمي (کارگوزارليق و ديپلوماتييادا) فارس ديلي قالدي.
صفوي
ايمپئراتورلوغونون فارسلاشماسيندا داها اؤنملي رول اويناميش فاکتور – ايماميه شيعهليگينين
دؤولت مذهبينه چئوريلمهسي حاقيندا يوخاريدا دانيشديق. تکرار اولاراق گؤستهرک:
تورک دونياسي مذهب باخيميندان ايکي بؤيوک حيصهيه بؤلوندو. بو بؤلونمهنين
اورتاسيندا دا آذربايجان قالدي. "ميلتلشمه"پروسئسي، ميللي کيمليگين
موعينلشمهسي شيعهليگه کؤکلندي. عوثمانلي ايله داوام ائدن ساواشلار بو مئيلي
گوجلنديرمکده ايدي. دؤولتله اونون قوروجولاري آراسيندا اوچوروم زامانلا بؤيودو،
ايلک صفوي حؤکمدارلاري ايکيديللي، ايکي کولتورلو ايديلر. [21]
شيعه
راديکاليزميني يومشالتماق ساحه سينده اوغورسوز جهدلر
شاه عباس
دؤورونده مولکي و حربي بوروکراتيانين ياراديلماسي ساحه سينده موهوم ايصلاحاتلارين
آپاريلديغينا باخماياراق، عوثمانليدان فرقلي اولاراق صفوي ايرانيندا بو
سوسيال-سياسي اينستيتوت تام اوتوروشمادي. بوروکراتييادان فرقلي اولاراق روحاني
صينفي گوجلنمکده ايدي. مرکزي حاکيميت ضعيفلهمهيه مئيللي اولدوغو زامان کسيمينده
باشدا موجتهيدلر (ايجتيهاد ائدنلر) اولماقلا روحاني صينفي سياسي و ايجتيماعي
گوجونو اورتايا قويور، شاه سارايينا تاثيرلي رقيبه چئوريله بيليردي. شيعهليگين
ايمامت دوکتريني بعضاً ديني حاکيميتين سياسي حاکيميتدن اوستون مؤوقئعيه چيخماسينا
ايمکان ياراديردي. بو، اؤزونو ايکينجی شاه ايسماعيل (1576-78) دؤورونده آچيق
گؤستردي. ايکينجی ايسماعيل قيسا موددتلي حاکيميتي دؤورونده چوخ قانلار تؤکموش،
غدارليغي و اخلاقا اويغون اولمايان حرکتلري ايله تاريخه دوشموشدور. بو حؤکمدار هم
ده شيعه روحانيلرين سياسي حياتا تاثيريني آزالتماق، "تبررا" دئييلن ديني
جزا دستهلريني جزالانديرماق، مسجيدلردن شئعير لؤوحهلرينين سيلينمهسي امري،
سوننو-شيعه ايختيلافلاريني يومشالتماق جهدي ايله آراشديريجيلارين ديقتيني چکميشدير.
اؤزلليکله سوننو-شيعه ايختيلافلاريني يومشالتماق جهدي اوغورسوزلوقلا - شاهين شيعه
عولامهسينين فيتواسي ايله سوي-قصد ائديلمهسييله نتيجهلنميشدير.[22] مذهب مسلهسينده
داها جيدي جهد نادير شاه افشارا مخصوصدور.
موغان دوزونده،
سوقوووشان دئييلن يئرده 1736-جي ايلين فئوراليندا توپلانان مشهور قورولتاي قبول
ائتديگي ايکي موهوم قرارلا تاريخه کئچدي. بورايا توپلانان روحانيت، اوست دوزئي
دؤولت مأمورلاري، يئرلردن و طايفالاردان نومايندهلر چوخدان چوروموش و فورمال
اولاراق مؤوجود اولان صفوي حاکيميتينين سونونا قرار وئرديلر. نادير خانين طلبي
ايله يئني شاه سئچکيسي اولدو و خيدمتلريندن دولايي اونو شاه "سئچديلر".
موغان
قورولتايينين ايکينجي قراري ايسه ايسلام عالمينده، ائلهجه ده ايرانين اؤزونده
مذهب فرقي اوستونده اورتايا چيخان ضيديتلرين يومشالديلماسي مقصديني داشيييردي.
نادير شاهين تضييقي ايله قبول ائديلميش قورولتايين قرارينا اساسن، ايمام جعفر
صاديق مذهبي (جعفري مذهبي) دؤرد سوننو مذهبيندن سونرا بئش مذهب کيمي تانينمالي،
حضرت پئيغمبردن سونراکي اوچ خليفهنين (ابوبکر، اؤمر و عوثمان) آدينين ايران
مسجيدلرينده کوفر ائديلمهسينه سون قويولمالي ايدي.[23] بو قورولتايدا نادير شاهين
بير امري ده ائعلان ائديلدي."فرماني شاهي"ده گؤستريليردي: "بيلينيز
کي، شاه ايسماييل صفوي، 906-جي ايلده ظهور ائتدي. جاهيل خالقدان بير قيسميني
يانينا توپلادي. بو آلچاق دونياني و نفسينين ايستکلريني اله کئچيرمک اوچون، موسلمانلار
آراسينا فيتنه و فساد سوخدو. اصحابي کيرامي سؤيمهیي، شيعهليگي اورتايا چيخاردي.
بؤيلهجه موسلمانلار آراسينا بؤيوک بير دوشمانليق سوخدو. مونافيقليک و سالديرماق
بايراقلارينين آچيلماسينا سبب اولدو. ائله اولدو کي، کافيرلر راحات و قورخوسوز
ياشايير، موسلمانلار ايسه بير-بيرلريني يئيير."[24]
قورولتايين بو
قراريني، ائلهجه دؤزونون جولوسونو عوثمانلي سارايينا بيلديرمک اوچون نادير شاه
ايستانبولا بير هئيت گؤندردي. سولطان سارايي ديني ساحه ده تکليفين (و مذهب)
قبولونو احتيمالن سوندانادير شاهي گوجلنديرهجهیيني دوشونوب، بو اؤنملي تکليفي
عوثمانلي سوننو اولماسينين اليله ردد ائتدي. بير مودت گؤزلهديکدن سونرا سولطان
سارايي نادير شاها بيلديردي کي، شرعيت قايدالارينا گؤره جعفري مذهبينين بئش مذهب
اولاراق قبولو دين خاديملري طرفيندن مومکونسوز ساييلير. تکليفينه ردد جاوابي آلميش
نادير شاه اونو باشقا يوللا قبول ائتديرمهيه قرار وئردي. ايلک اؤنجه قارس و
باغداد اوزرينه يورودو و نجفده چئشيدلي اؤلکهلرين اولماسيني توپلاييب يئنيدن
ايسلام عالميندهکي مذهب آيريليقلاري مسلهسيني موذاکيره ائتديردي. نجف
قورولتاييندا عوثمانلي اولماسينين ايران خالقينين جعفري مذهبيني بئشينجي مذهب
اولاراق قبول ائديلمهسي؛ جعفريلرين کعبهده اؤز اوصوللارينا اويغون ناماز
قيلماسي؛ عوثمانلي دؤولتينين ايرانليلارا حج زيارتينه مانع اولماماسي؛ اسيرلرين
سربست بوراخيلماسي، اونلارين آليب-ساتيلماسينين ياساقلانماسي؛ شهرلرين بيرينده
کونسوللوغون، پايتاخت شهرلرينده ايسه سفيرليگين يارانماسي حاقيندا قرارلار قبول
ائديلدي.[25]
نادير شاه بو
ماددهلري احتيوا ائدن موراجيعتله سولطان سارايينا يئنيدن بير هئيت گؤندردي.
جعفريليگين بئش مذهب اولاراق تانينماسي مسلهسينه موناسيبتده رد جاوابي آلان نادير
شاه، آجيغيني عوثمانلييا ساواش آچماقلا سويوتماق ايستهميش، اوردونون باشيندا قارس
اوزرينه يئريميشدير. ساواشين گئديشينده اوغور قازانماسينا باخماياراق، اؤلکه
داخيلينده ايغتيشاش يارانديغي خبريني آلان نادير، عوثمانلي اوردوسونو تقيب ائتمکدن
واز کئچميش، بئش مذهب مسلهسينده ده ايصرار ائتمهدن باريش ايستهميشدير.
اساسن1639-جو ايل قصري-شيرين موقاويلهسيني تکرارلايان، آما بعضي يئني ماددهلري
(زووارلار، اسيرلر، سفيرليکلر، اوچ خليفهنين پيسلنمهمهسي و سایره) ايچرن يئني
باغلاشما ايمضالاندي.
چوخ سونرالار
نادير شاه افشارين فعاليتلري آغااوغلونون ديقتيني چکميش، اونون ميللي تاريخيميزده
تقدير ائتديگي موثبت مسلهلردن بيري اولموشدور. آغااوغلو، نادير شاهي قصد ائدهرک
يازير: "بو صورتله تورکلوگون وحدتينه بؤيوک انگل اولان بير مسلهني ساوادسيز
و جاهيل بير تورک قالديرماق ايستهديگي حالدا ايستانبول کيمي نيسبتن ضيالي بير
موحيط بو تکليفي ردد ائتمک کيمي آغير تاريخي مسئوليتي اوزرينه آلير."[26]
آغااوغلو، نادير شاهين تشببوثو اوستوندن تئز-تلهسيک کئچيب گئتمير. بير داها بو
مسلهيه قاييداراق يازير: "خالقدان تؤرهميش اولان بو تورک چوجوغو جهالتينه و
ساوادسيزليغينا باخماياراق، تورک وحدتينين، تورک صولحونون قييمت و اهميتيني ايدراک
ائتميشدي. بو وحدتي پوزان شيعهليگه قارشي عداوت بسلهميشدي. عوثمانلي تورکلري
ايله دايما صولح ايله کئچينمهیي لازيم بيلميشدي. تورکلوگون حاکيم اولدوغو ديگر
يئرلرده تورک سولالهسينه توخونمادي. ترسينه اولاراق، يئرينده توتماقلا برابر
اونلارلا قوهوملوق قورماغا چاليشدي. فقط نه چاره کي، نه ايستانبول، نه ده
تورکوستانداکي قبيله ریيسلري اونو آنلاماديلار!"[27]
نادير شاهدان
سونراکي دؤور فارس آغيرليقلي شيعه روحانيلرين ايرانين سياسي حياتيندا رولونون
آرتماسي، کيمليک مسلهلرينده شيليين تورکلوگو داها دا اوستلهمهسي و تورک
کولتورونو تاثيري آلتينا آلماسي ايله سجعيهلهنير. قيساجا اؤزتلهمهيه چاليشاق.
قاجار ايرانين
سوسيال-سياسي حياتيندا روحاني طبقهسينين اويناديغي رولا دا قيساجا گؤز آتماق
گرکدير. اؤزلليکله اونا گؤره کي، روحانيلرين خئيلي حيصه سي، ايلک نؤوبهده اونون
يوخاري طبقهسي عنعنه وي اولاراق فارسلاردان عيبارت ايدي. روحانيلرين ائتنيک
منسوبيتي مسلهسينه دؤورون آراشديريجيلاري دا ديقت يئتيرميشلر. مثلا، روس
يازارلاريندان آ. مئدوئدئو بير قدر شيشيردهرک يازيردي کي، ايراندا روحانيلر
"تاماميله فارسلاردان عيبارتدير." [28]
آغا محمد شاه
گئرچک گوج حساب ائتديگي روحانيلرله موناسيبت قورماغا، اونونلا ديل تاپماغا
چاليشميشدير. يئني حاکيميت شيعه روحانيلرينين رغبتيني قازانماق اوچون نوفوذلو دين
خاديملرينه متمادي اولاراق هديهلر گؤندريردي. عئيني زاماندا ايلک قاجارلار
روحانيليگي دؤولت ايدارهچيليگيندن اوزاق توتماغا چاليشميش، حتّي اونلارين اساس
گلير منبعي اولان وقفلرين بعضيسيني اله کئچيرمهيه مووفق اولموشدو. تئهران
سارايي بوتون بؤيوک شهرلره حؤکومتدن يوکسک ماعاش آلان شئيخاليسلام و ايمام-جومعهلر
تعيين ائدير، اونلاري يئرلرده سياستينين مودافيعهچيسينه چئويرمهيه چاليشيردي.
بونونلا بئله روحاني طبقهسي اؤزونون ايقتيصادي گوجونو و نوفوذونو قوروماغي
باجاردي. عوموميليکده او، قاجارلارين حرکتلريني ناراحاتليقلا ايزلهيير، اهالي
ايله حاکيميت آراسيندا اورتا مؤوقئع توتماغا چاليشير، حتّي قاجار حاکيميتيني
آرا-سيرا تنقيد ائتمکدن بئله چکينميردي. بو دا روحانيتين نوفوذونو داها دا
آرتيرير، شيعهليگين گوجلنمهسينه شراييط ياراديردي. اون دوققوز يوزيلده
روحانيلرين يوخاري دايرهلري بير نئچه دفعه شاه حاکيميتينين ماراقلاري ايله
اوست-اوسته دوشمهين تشببوثلرده بولونموش، بعضاً حتّي اونونلا بيرباشا موناقيشهيه
گيرمهيه بئله اؤزونده گوج تاپا بيلميشدي. بئله کي، 1826-جي ايلده موجتهيدلر روسيهيه
قارشي جيهاد ائعلان ائتميش، حؤکومتي حاضيرليقسيز ساواشا تحريک ائتميشديلر؛ 1851-جي
ايلده تئهران ايمام-جومهسينين بيرباشا ايشتيراکي ايله امير کبير ايستئعفايا
گؤندريلميشدي؛ 1855-57-جي ايللرده روحانيلر تبريزليلرين قايم مقاما قارشي حرکتيني تشکيل ائتميشديلر و سایره
اون دوققوز يوز ايلده شيعه اولماسينين ان يوکسک سياسي فعالليغي 1890-91-جي
ايللردهکي تنبهکي اينحيصارينا قارشي حرکتده اؤزونو گؤستردي. باش موجتهيد
(مرجئعي-تقليد) موللا ميرزا حسن شيرازينين فيتواسي ايله خالق تنبهکيني بويکوت
ائتدي و شاه بؤيوک تظمينات اؤدهمک مجبوريتينده قالسا دا اينگيليسلره وئرديغي
اينحيصاري لغو ائتمهلي اولدو.[29] آمئريکالي آراشديرماچي هاميد آلگار يازير:
"اون دوققوز يوز ايل بويونجا ايراندا روحانيلرين نوفوذو و جمعيته تاثيري داها
دا آرتدي. بئله کي، اون دوققوز يوز ايلين سونونا دوغرو يئگانه مرجئعي-تقليد حالينا
گلن شئيخ مورتوضا انصاري اؤلکهنين حقيقي حؤکمداري ايدي."[30]
قاجار دؤولتينين
سرحدلري داخيلينده موختليف خالقلاري و طايفالاري بير يئرده توتا بيلن ايکي موهوم
عاميلدن – شاه حاکيميتي و شيعهليک – بيري ضيفلهديکجه، او بيري گوجلهنيردي.
آرادا ضيدييتلرين اولماسينا باخماياراق، سياسي حاکيميتله ديني حاکيميت عوموميليکده
بير-بيريني تاماملايير، بو ضيديتلر عادتن اندازهني آشميردي. بعضاً عومومي تهلوکهيه
قارشي شاه حاکيميتي ايله روحانيلرين عومومي جبههده چيخيش ائتمهلري بئله مومکون
اولوردو. بئله بير ايتتيفاق بابيلر حرکتينه (1848-52) قارشي بيرگه موباريزهده ده
اؤزونو گؤستردي. هر ايکي طرف (شاه حاکيميتي و روحانيلر) بابيلري ماراقلارينا ضيد
قوووه حساب ائديردي. يوخاريدا آدي کئچميش آ. مئدوئدئو ييرمي يوز ايلين باشلاريندا
يازيردي: "ايرانين بوتون سون دؤورلري حؤکومتله روحانيت آراسيندا دايمي، آما
موعين چرچيوهلرله محدودلاشان موباريزه تاريخيدير؛ يئني شاه ياخشي باشا دوشور کي،
او، شيهليکسيز حياتدا قالا بيلمز، روحانيت ده ياخشي باشا دوشور کي، شاهسيز شيعهليک
داغيلاجاق."[31] آ. مئدوئدئو آرياليلارلا تورک-تاتارلارين "بير-بيرينه
نيفرت ائتمهسي" حاقيندا ايديعا ايرهلي سورور. ايرانين بو ايکي اساس ائتنيک
واحيدي آراسيندا حاکيميت اوغروندا ائتنيک اساسدا موباريزهنين گئتديگي حاقيندا
مؤليفين فيکريني قبول ائتمک لازيمدير. خوصوصن مؤليفين "الوئريشلي شراييطه
باخماياراق، تورک-تاتارلار عادتن حاکيميتين ايدارهسيندن اوزاقلاشديريليرلار و اؤزلري
ده بيلمهدن يئرلريني فارسلارا وئريرلر" فيکري ديقت طلب ائدير و بو فيکير
سونراکي سياسي پروسئسلرده اؤزونو دوغرولتدو.
اييرمي يوز ايلين
باشلاريندا رسولزاده يازيردي کي، گونئي آذربايجاندا يازيلي ادبيات تاماميله فارس
شئعيرينين تاثيرينده ايدي: "يازيلي تورک ادبياتينين کندينه ماحصوص بير شئکلي
يوکتور. بو ائدئبيات، فارسي ائدئبيياتتان کئسب-ي فيض ائدئر. تورکچئ شيعيرلئردئ
کوللانيلان کاوايد-ي آروزييئ، تئرز-ي ايفادئ، حيس ايييت وئ مئ’اني تاماميلئ فارسي
جئدئن آلينييور. تورک شيعيرلئري آدئتئن فارس ائش’ارينين بيرئر تئرجومئسيدير."
مذهبه ايفراط باغليليق بو يازيلي ادبياتين ماهيتيني بليرلهمکده ايدي. يعني ادبي
اثرلرين چوخلوغو مرثيهيه ادبياتيندان عيبارت ايدي. "آزئربايجان تورک
شاعيرلئري يا کؤر اولونجايا کادار آغلار وئ آغلاتيرلار، وئ ياحود باييلينجايا
کادار گولئر وئ گولدورورلئر. ايران تورکلئرينين ديندار، حاتتا موتاعاصيب
اولدوکلاريني ذيکر ائتميشتيک. بو ديندار حالک، سئنئنين کيسم-ي موهيميني، حوصوصيلئ
موحاررئم’ين ايلک گونلئريني نئوها وئ ماتئملئر ايچئريسيندئ گئچيرير. هئر سئنئ بو
واظيفئ-ي ديندارانئ اولماک اوزئرئ شوهئدا، ائولييا شرئفينئ وئ کئربالا فاجيعاسي
ماغدورلاري يادينا گاررا [پارلاق، گؤزل] مئجليسلئري کورارلار. بو مئجليسلئرين
نئوهاگئرليگيني تورک شوئراسي ايفا ائدئرلئر؛ وئ بونونچون ديوانلار دولوسو مئرسييئ
يازارلار. بو مئرثييئلئري آهالي ائزبئرلئر، اوکور، آغلار وئ شاعيرلئرينئ راحمئت
گؤندئرير. مئرسييئ ائدئبيياتي فارسلاردا دا واردير، فاکات تورک مئرثييئلئري کادار
مئبزول [بول، اوجوز] دئیيلدير."[32]
ايراندا
تورکلویون شيعهليگه ايفراط آلودهچيليگي و ميللي مسلهلره ايلگيسيزليگي مشروطه
اينقيلابيندان (1905-11) فارس ائتنوسونون کارلي چيخماسينا ندن اولدو. قاجارلار
حاکيميتينين سارسيديلمسي، فارسجايا دؤولت ديلي ایستاتوسونون وئريلمهسي (مجليس و
انجومن عوضولرينين فارسجا بيلمک مجبوريتي)، فارسلارين داها چوخ ياشاديغي تئهرانا
حدديندن چوخ يئر آيريلماسي فارسلارين ميللي موباريزهسينين ايلک جيدي اوغورو
ساييلماليدير. بونون يانيندا اؤلکهنين ايلک آناياساسيندا شيعهليگين دؤولت ديني
ائعلان ائديلمهسي ده مشروطه حرکتينين فارس کؤکنلي روحاني ليدئرلرينين
(بئهبئهاني، طباطبایي و باشقا) ايصراري ايله گئرچکلشدي. عئيني زاماندا روحانيلره
قانونلارين ايسلامين اساسلارينا اويغون اولوب-اولماماسيني موعين ائتمک صلاحيتينين
وئريلمهسي (آناياسايا علاوهلرين 2-جي ماددهسي) بو طبقهنين جيدي قازانجي اولدو.
حاضيرکي ايران ايسلام رئسپوبليکاسينين اساسينين قويولدوغو سون 1978-79-جو ايللر
اينقيلابيندا دا اسکي سئناري تکرار اولوندو. قوووهده اولان آناياسانين بوتون روحو
شيعه ائحکاملاري ايله دولودور. 5-جي ماددهده دئييلير: "ايمام زامانين غئيبتي
زاماني اؤلکهنين رهبري و ميلتين (اومتين) ايمامي عاديل، تميز، زمانهدن خبردار،
قوچاق، باجاريقلي و مودروک فقيه اولماليدير." 12-جي مادده ايسه شيعهليگي
دؤولتين يئگانه رسمي مذهبي ائعلان ائدير: "ايرانين رسمي ديني ايسلام، مذهبي
ايسه جعفري ايثنا عشريدير. بو مادده ابدي و دَييشيلمزدير."
سونوج
بئلهليکله،
يوخاريدا گؤزدن کئچيريلميش تاريخي فاکتلار اساسيندا ايديعا ائده بيلريک کي،
آوروپادا اولدوغو کيمي اينديکي ايران جوغرافياسيندا دا مذهب آيريشمالاري ميلتلشمه
سورجينده ایستيموللاشديريجي رول اوينادي. آنجاق بو سورج تورکلویون علئيهينه ايشلهدي.
هئتئرئدوکس شيعهليگين ايسلام تاميندان آيريلماسي و يئگانه دؤولت مذهبي اولاراق
رسميلشمهسي فارسلارين تورک جوغرافياسيندا اؤزونو قوروما مئخانيزمينه چئوريلدي.
سونراکي يوز ايللرده ده فارسلار بو مذهب آيريليغيني دايم کؤروکلهديلر. و تاريخين
بير پارادوکسودور کي، فارسلارين تورک دنيزينده اريمهسينه مانع اولان دا محض تورک
ائلئمئنتي اولدو. صفويليک، آذربايجاني سلجوقلولاردان سونراکي 500 ايلليک
تورک-ايسلام دؤولتچيليگيندن ساپتيردي. آذربايجان تورکو اؤزون، تورکلویونه
ساريلماقدانسا، مذهب آيريليغينا باغلاندي، اونون اوچون شيعهليک يوز ايللرله اساس
تاپيناق اولدو. داها دقيق دئسک، گونئي آذربايجاندا[33] ميلتلشمه سورجيني مذهب فرقي
موعين ائتدي. آذربايجان تورکو، تورک دونياسيندان آيريلدي، حتّي زامانلا اونا دوشمن
کسيلدي، شيعهليک اونو فارسلا قارداشلاشديردي، ايندي ده بو "مذهب
قارداشيندان" قوپا بيلمير.
ايران و غرب
مؤليفلري حاقلي اولاراق صفويلر دؤولتينين يارانماسيني ايران ايمپئريياسينين برپاسي
دؤورو حساب ائديرلر.[34] رسمي ايران تاريخچيليينده صفويلردن اولکي آغقويونلو،
قاراقويونلو و باشقا دؤولتلر بير قايدا اولاراق ايران دؤولتچيليگينه ياد حاديثه
ساييلماقدادير.[35] ايران تاريخچيليگينين صفويلره سئوگيسي سونونجولارين تکجه
ساساني دؤولتچيليک اينستيتوتلاريني برپا ائتمهسي ايله باغلي دئييل، هم ده اونون
اينديکي تئوکراتيک رئژيم اوچون دؤولت مودئلي اولماسي ايله ايضاح ائديلمهليدير.
مقالهدن چيخان
نتيجه مذهب دَييشيکليگينه چاغيريش اولاراق قبول ائديلمهمهليدير. مذهب، صفويلردن
اؤنجه اولدوغو کيمي هر بير موسلمانين شخصي سئچيمي اولماليدير. منطيقين يولو: مذهب
آيريليغي سياسيلشديريلممهلي، سياسته آلت ائديلمهمهليدير. مذهبين سياسته آلت
ائديلمهسي کئچميشده ده، ايندي ده فارس عيرقچيليگينين ايشينه ياراميش، آذربايجان
تورکونون اؤزونو تانيماسينا، دوغرو-دوزگون يول توتماسينا مانع اولموشدور.
بو یازی گوناذ تیوی
طرفیندن کؤچورولموشدور
[1] Roger M. Savory, Safevi İran, Ed. M. Holt, İslam Tarihi, I cilt, İstanbul, 1988, s. 405-407, Alıntı: Taha
Akyol,Osmanlıda ve İranda Mezhep ve Devlet, s. 82.
[2] Süleyman Əliyarlı (red.),
Azərbaycan tarixi, Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 1996, s. 383.
[3] Təfərrüat üçün baxın: Faruk
Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü,
s.57-146.
[4] Təfərrüat üçün baxın: Şahin
Fazil Fərzəlibəyli, Azərbaycan və Osmanlı imperiyası. XV-XVI əsrlər, Bakı:
Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1995, s.87-167.
[5] Nesib Nesibli,
Osmanlı-Safevi Savaşları, Mezhep Meselesi ve Azerbaycan, Hasan Celal Güzel,
Kemal Çiçek, Salim Koca (Ed.), Türkler, İstanbul: Yeni Türkiye yayınları, 2002,
s. 893-898.
[6] Faruk Sümer, Safevi
Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, s. 147-148.
[7] Taha Akyol, Osmanlıda ve
İranda Mezhep ve Devlet, s. 103-105.
[8] А.А. Рахмани, Aзербайджан в
конце XVI и в XVII веке (1590-1700
годы), Баку: Элм,
1981, с.34.
[9] Alessandro Baussani, The
Persians, London, 1971, p. 147-148? Alıntı: Taha Akyol, Osmanlıda ve İranda
Mezhep ve Devlet, s. 94)
[10] John R. Perry, Deportations
by Shah Abbas I, Encyclopedia İranica, vol. VII (1996), p. 310.
[11] Аббас-Кули-Ага Бакиханов,
Гулистан-и Ирам, с. 173.
[12] Faruk Sümer, Safevi
Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, s.153-154.
[13] John R. Perry Forced
Migration in Iran During the Seventeenth and Eighteenth Centuries, Iranian Studies, vol. VIII, Autumn 1975, N
4, pp. 203-212.
[14] Zeki Validi Togan,
Azerbaycan, İslam Ansiklopedisi, 2. cilt, İstanbul, 1961, s. 112.
[15] А.А. Рахмани, Aзербайджан в
конце XVI и в XVII веке (1590-1700
годы), с.37.
[16] Yenə orada.
[17] Roger Savory, The Principal
Offices of the Safawid State During the Reign of İsmail I, in Studies on
History of Safawid İran, London, 1980, Ch. 4, s. 94-99.
[18] Yahya Arjamani, Iran, New
Jersey,1972, p. 92.
[19] William Cleveland, A History
of the Middle East, Oxford: Western Press, 1994, p.53.
[20] Taha Akyol, Osmanlıda ve
İranda Mezhep ve Devlet, s. 106.
[21] Türk əhalisi ilə Səfəvi
sülaləsi arasında artan ayrılığın olmasına baxmayaraq, Azərbaycan Türk kültürü
XV yüzildə yaranmış kültür qalxınmasının ətaləti ilə sonrakı XVI və XVII
yüzillərdə çox maraqlı örnəklərlə zənginləşdi. Şah İsmayılın özü (Xətai)
Azərbaycan Türk şerini xeyli irəli apardı.
Müqayisə üçün deyək ki, bu yüzillərdə Fars
ədəbiyyatının (şeirinin) tənəzzül dövrü keçirməsi mütəxəssislərin qəbul etdiyi
ümumi fikirdir.Baxın: А.А. Рахмани, Aзербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590-1700 годы), с.200-201.
[22] Baxın: Əhməd Ağaoğlu, İran
və inqilabı, s. 46-47.
[23] Bəzi araşdırmalarda İranın
məzhəb dəyişdirdiyindən söz edilir, Cəfəri məzhəbinin Sünnü məzhəb olduğu
göstərilir. Bu yanlışlıq üçün baxın: Mehmet Saray, Türk-İran Münasibətlərində
Şiiliğin Rolü, Ankara:
Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1990, s. 55; Süleyman Əliyarlı (red.),
Azərbaycan tarixi, s.496.
[24] Hücuci-Qətiyyə”, Türkiyə Diyanət İşləri Vaqfı Yayınları,
http://az.ozgurluq.com/index.php?option=com_content&view=article&id=393:frmani-ahi&catid=89:oetek&Itemid=274
[25] Mehmet Saray, Türk-İran
Münasibətlərində Şiiliğin Rolü, s. 56.
[26] Əhməd Ağaoğlu, İran və
inqilabı, s.63.
[27] Yenə orada, s. 65. Rəsulzadə
də Nadir Şahın məzhəb ixtilaflarını yumşaltmaq cəhdlərini təqdir etmişdir.
Mehmed Emin Resulzade, İran Türkleri (Türk Yurdu ve Sebilürreşad’daki
yazılar),s.51.
[28] А.И Медведев, Персия.
Военно-статистическое обозрение, СПб, 1909, c. 421.
[29] Ruhanilərin siyasi fəaliyyət
haqqında müfəssəl bilgi üçün, məsələn, baxın: Hamid Algar, Religion and State
in İran. 1785-1906. The Role of Ulama in the
Qajar Period, Berkeley-Los Angeles, 1969;
Michael Fischer, İran from Religous Dispute to Revolution, Cambridge:
Harvard University Press, 1980.
[30] Hamid Algar, İranın Dini
Düşüncesinde Değişim ve Devrim, İslam’da Gelenek ve Yenileşme sempozyumu,
İstanbul: TDV yayınları, 1996, s. 212.
[31] А.И Медведев, Персия.
Военно-статистическое обозрение, c. 425.
[32] Mehmed Emin Resulzade, İran
Türkleri (Türk Yurdu ve Sebilürreşad’daki yazılar), s.33.
[33] Quzey Azərbaycanda
millətləşmə sürəci fərqli yolda getdi. Bu, ayrı araşdırma mövzusudur.
[34] Bu mövzudan bəhs edən və bu
konseptdə yazılmış ən son kitab olaraq baxın: Andrew J. Newman, Safavid
Iran.Rebirth of a Persian Empire, London:
Tauris, 2006.
[35] Pan-İranizmin fikir
babalarından olan Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərlərində Səfəviyyəyə heyranlıq
hakimdir. O, məsələn, yazırdı: “"İslamiyyətdən qabaqkı İran qövmünün
əlaməti Cəmşid taxtı, İstəxr qalası kimi qədim padşahların asarıdır.
İslamiyyətdən sonrakı ən məşhur asardan biri isə Səfəviyyə padşahlarıdır ki,
isnaəşərilik [Şiəlik] məzhəbinə İranda rəvac verib, onun müxtəlif tayfalarını
vahid millət halında nizama salmışlar və İranın ayrıca, müstəqil dövlət
olmasına səbəb olmuşlar." Mirzə Fətəli Axundzadə, Əsərləri, II cild, Bakı:
Şərq-Qərb, 2005, s. 158.
میللتلشمه
سورجینده شیعهلییین یئری – 1 / پروفسور نصیب نصیبلی http://www.gunaz.tv/per/14/articleCat/1/articleID/2433-1.html
ميللتلشمه
سورجينده شيعهليگين يئري(2) - پروفسور نصیب نصیبلی
http://www.gunaz.tv/per/14/articleCat/1/articleID/2447-2.html
